اسما پورزنگی‌آبادی
پس از تعطیلی فصل جدید کاوش‌های باستان‌شناسی کنارصندل در پاییز پارسال، فروردین‌ماه امسال باز هم باستان‌شناسان به جیرفت آمدند. البته این‌بار گروهی دیگر و برای کاوش در محوطه‌ای دیگر.
دکتر حمیده چوبک باستان‌شناس برجستۀ کشور به همراه تیمی، به شهر کهن جیرفت آمدند. شهری که آن را از قدیمی‌ترین شهرهای اسلامی می‌دانند. البته چوبک می‌گوید که به‌جز دوران اسلامی، دوره‌های دیگری از جمله تاریخی و مفرغ و آغاز شهرنشینی و پیش از تاریخ هم در زیر لایۀ شناسایی‌شدۀ این شهر وجود دارد.
آن‌ها از هفتۀ اول تا سوم فروردین‌ماه در شهر قدیم جیرفت بودند. در این فصل اما بر مسجد جامع شهر متمرکز شدند. به نتایجی هم رسیدند. اکنون اما کاوش‌ها به‌دلیل نامناسب بودن شرایط آب‌وهوایی متوقف شده است. چوبک می‌گوید که اواخر پاییز یا در طول زمستان پیش‌رو مجدد به این سایت بازخواهند گشت. بخشی از اهدا‌ف‌شان در درازمدت، دستیابی به لایه‌های پیش از اسلام در این شهر شگفت‌انگیز است. شهری که مدت زیادی نیست که خطر شهرک‌سازی در عرصه‌اش، رفع شده است.
در گفت‌وگویی که با چوبک ـ سرپرست گروه کاوش شهر قدیم جیرفت داشتم او از یافته‌های این فصل از کاوش‌ها، و سوالات دیگری که باید برای آن جواب پیدا کنند صحبت کرد که در ادامه می‌خوانید.
*خانم دکتر، شما از هشتم تا 21 فروردین‌ماه در شهر قدیم جیرفت حضور داشتید و در خبرها خواندم که یک فصل کاوش را انجام داده‌اید. آیا واقعا این مدت کوتاه، یک فصل دیگر از کاوش‌های این محوطه به حساب میآید؟ چرا بیش از این نماندید؟ آیا مشکلات بودجه‌ای پیش آمد یا خودتان فکر می‌کردید برای شروع دوبارۀ این کاوش‌ها، زمان فوق کافی بوده است؟
از سال 96 تاکنون وقفه‌ای هشت ساله در کار ما ایجاد و کاوش‌ها متوقف شده بود. حتما اطلاع دارید که مشکل بسیار بزرگی برای این محوطه پیش آمده بود و آن اینکه می‌خواستند در عرصۀ شهر کهن جیرفت شهرک‌سازی انجام بدهند که اگر اتفاق می‌افتاد یک فاجعه بود و عرصۀ ارزشمند شهر کهن جیرفت از بین می‌رفت. خوشبختانه به‌دنبال توجهی که مسئولان به خصوص آقای صالحی دادستان محترم جیرفت داشتند و از آنجا که عرصه و حریم شهر قدیم جیرفت مصوب شده بود، توقف ساخت شهرک را اعلام کردند. با پیگیری مدیریت میراث‌فرهنگی و مسئولان پایگاه، بالاخره این ساخت‌وساز منتفی شد. شهر کهن جیرفت از شهرهای بزرگ و ارزشمند تاریخی است که در متون بارها از آن یاد شده و از ویژگی‌ها و اهمیت آن صحبت شده است. اگر این ساخت‌وساز صورت می‌گرفت خسارت فاجعه‌باری برای این محوطه بود. البته مقداری تسطیح زمین انجام شد و در جریان آن خیلی از آثار هم از بین رفت. همین تهدید موجب شد که لزوم ادامۀ کاوش‌ها مورد توجه قرار گیرد. کاوش بخشی از حفاظت به‌حساب میآید؛ وقتی آثار کاوش می‌شود دیگر کسی به فکر نمی‌افتد که آن را از بین ببرد و در آن شهرک بسازد. بماند این منطقه برای ایجاد شهرک هم مناسب نبود. اسفندماه سال گذشته آقای صالحی‌امیری وزیر محترم میراث‌فرهنگی بازدیدی از این منطقه داشتند و توجه کردند که این آثار تا چه حد در خطر است بنابراین، بر لزوم ادامۀ کاوش‌ها تاکید کردند. با پیگیری و دستور ایشان و ریاست پژوهشگاه آقای دکتر زارعی و خانم دکتر مصلی ریاست محترم پژوهشکده باستان‌شناسی، در اسفندماه سال گذشته اعتبار تامین شد و توانستیم کاوش‌ها را از فروردین‌ماه شروع کنیم که در واقع، آغاز مرحلۀ تازه‌ای از کاوش‌هاست تا در نهایت این محوطه به یک سایت‌موزه تبدیل شود. امیدوارم ادامۀ کاوش‌ها و انجام اقدامات حفاظتی و مرمتی موردنیاز، مقدمه‌ای باشد که با توجه با ارزش‌های شهر کهن جیرفت، این سایت در فهرست میراث جهانی ثبت شود. فروردین‌ماه از لحاظ شرایط آب‌وهوایی زمان نامناسبی برای انجام کاوش در این منطقه است. از لحاظ فنی و اجرایی کار با مشکل مواجه بود و حتی امکان مستندسازی و عکسبرداری به‌دلیل نور شدید آفتاب امکان‌پذیر نبود و کارگران و کارشناسان هم در این شرایط نمی‌توانستند کار کند. با این وجود، برای این که فصل تازه‌ای از ادامۀ کاوش‌ها را داشته باشیم در منطقه حضور یافتیم. به‌دلیل شرایط سخت آب‌وهوایی اما، تعداد کارگران ما کم شده بود و حتی یکی، دو نفرشان به‌خاطر شدت گرما بیمار شدند. بنابراین، ادامۀ کار به دلیل گرما امکان‌پذیر نبود. از لحاظ علمی هم درست نیست که در چنین شرایطی کاوش کنیم. این شد که یک فصل را در مدت مقرر انجام دادیم و به پایان رساندیم. براساس برنامه‌ریزی صورت‌گرفته و با حمایت و دستور آقای وزیر اعتبارات، پیش‌بینی شده و هیچ مشکل اعتباری نداریم و حتی قرار است اعتبار برای حفاظت و مرمت یافته‌ها نیز در اختیار گذاشته شود. در زمان مناسب که اواخر پاییز و طول زمستان امسال است حضور چند ماهه خواهیم داشت تا نتایج بیش‌تری به دست بیاوریم.
*این زمان 14 روزه که در شهر قدیم جیرفت حضور داشتید یک فصل محسوب می‌شود؟
بله. فصل هفتم کاوش‌ها را انجام دادیم.
*اواخر پاییز یا اوایل زمستان که اشاره کردید حتما به منطقه برمی‌گردید؟ یا مشروط به تامین اعتبار است؟
بله برمی‌گردیم. هیچ مشکل بودجه‌ای نداریم. آقای دکتر سعیدی نماینده جیرفت در مجلس و آقای دکتر صالحی‌امیری وزیر محترم حمایت کردند و تاکید شده که برای تامین بودجۀ ادامۀ کار هیچ مشکلی وجود ندارد.
*خطر شهرک‌سازی در عرصۀ شهر قدیم جیرفت کاملا رفع شده است؟
تا جایی که می‌دانم بله. عرصه و حریم شهر کهن جیرفت ثبت شده است. ساخت شهرک کاملا در عرصه بود و طبق قوانین، ساخت‌وساز در عرصه ممنوع است.
*با تسطیح زمین شهرک، تخریب زیادی ایجاد شده است؟
بله. متاسفانه یکسری شواهد اصلی از بین رفته است. اگر اشتباه نکنم حدود 250 هکتار تسطیح صورت گرفته است.
*خانم دکتر، میدانیم که باستان‌شناسان پیش از شروع کاوش‌ها، پرسش‌هایی را مطرح می‌کنند و با حفاری و کاوش در پی یافتن پاسخ برای آن خواهند بود. شما در این فصل از کاوش‌های شهر قدیم جیرفت، چه سوالاتی داشتید؟
مهم‌ترین بنایی که در این شهر داریم و در متون نیز از آن یاد شده است مسجد جامع است. طی چندین فصل گذشته، بخش‌های مهمی از این مسجد را کاوش کردیم. امسال می‌خواستیم محدودۀ مسجد و گسترش آن را پیدا کنیم. بنابراین، یکی از سوالات همین بود که محدودۀ مسجد جامع شهر کهن جیرفت کجاست و چه گسترش و تغییرات معماری داشته و اینکه پیرامون مسجد چه بافت سکونتی و زیستی وجود داشته است. از این رو، چند کارگاه در بخش جنوبی و در گذرگاه پشت مسجد بود فعال کردیم و به نتایجی هم رسیدیم.
*یکی از نتایج شما این بود که اعلام کردید وسعت این مسجد خیلی بیش‌تر از چیزی بوده که پیش از این برآورد شده بود. این مسجد بزرگ چه معنایی دارد و چه نتایجی درباره شهر قدیم جیرفت رسیدید؟
اینکه شهر جمعیت فراوانی داشته است که برای برگزاری نماز جمعه نیاز به فضایی مناسب داشتند. وسعت مسجد نشان می‌دهد که اینجا کلانشهری بوده و جمعیتی فراوان و فعال با اعتقادات مذهبی داشته است.
*نیمۀ دوم امسال که برگردید باز هم بر مسجد شهر متمرکز خواهید بود؟
نه. سوالات دیگری هم برای ما مطرح است از جمله اینکه میدانیم که در زیر لایۀ شهر اسلامی، دوره‌های دیگری از جمله تاریخی و مفرغ و آغاز شهرنشینی و پیش از تاریخ هم وجود دارد. می‌خواهیم به بخشی از آثار قبل از دورۀ اسلامی هم پی ببریم. همچنین انتظار داریم اگر زمان کاوش‌ها گسترده باشد سیستم شبکۀ آب و کوچه‌ها و گذرگاه‌ها را نیز شناسایی کنیم تا هم بافت شهر آشکارتر شود و هم امکانی فراهم شود تا در این محوطه، سایت‌موزه ایجاد شود به گونه‌ای که گردشگران بتوانند از کوچه‌های آن عبور کنند. برای اینکه کلا محدودۀ شهر مشخص شود باید در پیرامون آن کاوش صورت گیرد. اگر در پیرامون شهر کاوش انجام نشود و آثار مشهود نشود ممکن است مداخلات و تصرفاتی در آن صورت بگیرد. یکی از اهداف ما این است که از بروز چنین اتفاقاتی جلوگیری کنیم.
*دربارۀ آثار معماری که از کاوش‌های اخیرتان در مسجد شهر قدیم جیرفت به‌دست آوردید توضیح می‌دهید؟
در بخش غرب شبستان جنوبی مسجد، یک دیوار جنوب‌غربی به طول 24 متر از کاوش‌ها به دست آمد که آجری است با اندود ضخیم گچ و آهک. همچنین یک محراب در این دیواره پیدا شد که مشخص می‌کند جمعیت افزوده شده و براساس افزایش جمعیت، مسجد هم گسترش پیدا کرده است. الان حدود یک هکتار برای این مسجد وسعت قائل هستیم. البته هنوز جا دارد بیش‌تر کار شود تا بدانیم کل وسعت آن چقدر است.
*اشاره‌ای به این داشتید که شهر قدیم جیرفت برای ثبت جهانی مهیا شود. صحبت از این است که وزارت میراث‌فرهنگی می‌خواهد ثبت زنجیره‌ای مساجد در فهرست آثار یونسکو را انجام دهد. آیا مسجد شهر قدیم جیرفت هم می‌تواند در این پرونده جای بگیرد؟
این مسجد از نوع مساجد اولیه بوده و در متون هم از آن یاده شده است و ارزش ثبت‌جهانی دارد اما پروندۀ ثبت‌جهانی مساجد برای مساجد برپاست. مسجد شهر قدیم جیرفت از کاوش‌های باستان‌شناسی به‌دست آمده و کاوش‌ها هم که هنوز ناتمام است. وقتی می‌خواهیم پروندۀ ثبت‌جهانی را آماده کنیم باید کل مسجد را شناسایی کرده باشیم که این مسجد هنوز این وضعیت را ندارد اما مانعی وجود ندارد برای اینکه در آینده و وقتی کاملا از زیر خاک خارج و مرمت و حفاظت شد و طرح مدیریتی داشت، به پیوست مساجد ثبت‌شده، در این فهرست قرار گیرد. برای یونسکو بسیار مهم است که این آثار به‌خوبی حفاظت شوند. اگر شهرک‌سازی انجام شود که به هیچ‌وجه ثبت‌جهانی نمی‌شود اما چنانچه کاوش و مرمت و حفاظت به‌خوبی صورت گیرد، می‌توان مسجد جامع شهر کهن جیرفت را در آینده به مجموعۀ مساجدی که ثبت‌جهانی می‌شوند اضافه کرد.
*دربارۀ ثبت‌جهانی جیرفت، نظرات متعددی وجود دارد. سال‌هاست که صحبت از ضرورت ثبت‌جهانی کنارصندل می‌شود اما دکتر سیدسجادی ـ سرپرست کاوش‌های کنارصندل سال گذشته اعلام کرد که کل دشت جیرفت قابلیت ثبت در فهرست یونسکو دارد. شما هم که از ثبت‌جهانی شهر قدیم جیرفت می‌گویید. از نظر شما، اولویت ثبت‌جهانی در جیرفت با کدام اثر است؟
منظر فرهنگی جیرفت از کوهستان تا دشت و تا جازموریان به‌‌عنوان یک منظر یکپارچه مانند شوش قابل ثبت است. حتی ارزش آن شاید بیش‌تر از شوش باشد؛ منتها وقتی می‌تواند ثبت‌جهانی شود که عرصه و حریم آن حفاظت و مدیریت شود. از آن‌جایی که عرصه و حریم شهر کهن جیرفت یا شهر دقیانوس ثبت شده و کنترل بیش‌تری بر آن وجود دارد و اجازۀ دخل و تصرف در آن داده نمی‌شود شرایط بهتری نسبت به کنارصندل برای ثبت‌جهانی دارد. متاسفانه هم زمین‌های کشاورزی و هم ساخت‌وسازهایی که اخیرا شروع شده خیلی دارند به کنارصندل آسیب می‌زنند و این‌ها همه مانع از این است که ثبت‌جهانی شود. باید این موانع برطرف و حفاظت و مرمت شود تا بتوان پروندۀ آن را برای ثبت‌جهانی ارسال کرد. همان‌طور که دکتر سیدسجادی گفتند نه‌تنها دشت جیرفت بلکه کوه‌های جیرفت تا دشت، یک منظر فرهنگی‌جغرافیایی یکپارچه است و قابلیت ثبت‌جهانی دارد ولی در صورت حفاظت و مرمت و مدیریت صحیح براساس موازین و منشورهای بین‌المللی.
*عنوان دقیانوس برای شهر قدیم جیرفت عامیانه است یا نادرست؟
تا به حال به این اسم معروف شده است. مردم اصطلاحا به هرچیزی که خیلی قدیمی باشد می‌گویند مربوط به عهد دقیانوس است. اما نام شهر کهن جیرفت را بر روی سکه‌های سال 84 هجری داریم که نوشته ضرب جیرفت. جیرفت شهری قدیمی و نامی قدیمی است و تاریخ و گذشته و آدرس و نشانی دارد و در متون هم آمده اما اصطلاحا به آن دقیانوس می‌گویند مثل مقبره کورش که به آن گور مادر حضرت سلیمان می‌گویند. این عناوین، عامیانه است که در بین مردم محلی رواج دارد و چیزهای قدیمی را به اسامی نام‌هایی معرفی می‌کنند که به صورت اسطوره‌ای در فرهنگ جهان باقی مانده است.
*الان که فصل جدید کاوش‌های شهر کهن جیرفت تمام شده، چه نگرانی‌ای دارید؟ آیا بابت حفاظت این سایت خیال‌تان راحت است؟
آثار فرهنگی آسیب‌پذیرند. سالیان طولانی زیر خاک بوده‌اند و وقتی از زیر خاک بیرون می‌آیند هوازده و دچار تخریب می‌شوند و اگر همزمان حفاظت و مرمت نشوند در معرض تخریب قرار می‌گیرند. در سال 96 و چند سال بعدتر از آن که آقای دکتر سلیمانی مسئول پایگاه بودند مرمت و حفاظت انجام می‌شد اما بعد این کار رها شد و نه کاوش و نه مرمتی صورت نگرفت. بنابراین، الان شرایط مقداری آسیب‌پذیر شده است. پیگیر تامین اعتبار هستیم تا مرمت و حفاظت شهر قدیم جیرفت صورت بگیرد. این کار ضروری است و حتما باید انجام شود. امیدوارم هم در وزارت میراث‌فرهنگی و هم پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، تمهیدات لازم پیش‌بینی و از هفته‌های آینده حفاظت و مرمت انجام شود.
سرپرست گروه کاوش شهر قدیم جیرفت مطرح کرد؛
شهرک‌سازی مانع ثبت جهانی جیرفت قدیم می‌شود
اسما پورزنگی‌آبادی
پس از تعطیلی فصل جدید کاوش‌های باستان‌شناسی کنارصندل در پاییز پارسال، فروردین‌ماه امسال باز هم باستان‌شناسان به جیرفت آمدند. البته این‌بار گروهی دیگر و برای کاوش در محوطه‌ای دیگر.
دکتر حمیده چوبک باستان‌شناس برجستۀ کشور به همراه تیمی، به شهر کهن جیرفت آمدند. شهری که آن را از قدیمی‌ترین شهرهای اسلامی می‌دانند. البته چوبک می‌گوید که به‌جز دوران اسلامی، دوره‌های دیگری از جمله تاریخی و مفرغ و آغاز شهرنشینی و پیش از تاریخ هم در زیر لایۀ شناسایی‌شدۀ این شهر وجود دارد.
آن‌ها از هفتۀ اول تا سوم فروردین‌ماه در شهر قدیم جیرفت بودند. در این فصل اما بر مسجد جامع شهر متمرکز شدند. به نتایجی هم رسیدند. اکنون اما کاوش‌ها به‌دلیل نامناسب بودن شرایط آب‌وهوایی متوقف شده است. چوبک می‌گوید که اواخر پاییز یا در طول زمستان پیش‌رو مجدد به این سایت بازخواهند گشت. بخشی از اهدا‌ف‌شان در درازمدت، دستیابی به لایه‌های پیش از اسلام در این شهر شگفت‌انگیز است. شهری که مدت زیادی نیست که خطر شهرک‌سازی در عرصه‌اش، رفع شده است.
در گفت‌وگویی که با چوبک ـ سرپرست گروه کاوش شهر قدیم جیرفت داشتم او از یافته‌های این فصل از کاوش‌ها، و سوالات دیگری که باید برای آن جواب پیدا کنند صحبت کرد که در ادامه می‌خوانید.
*خانم دکتر، شما از هشتم تا 21 فروردین‌ماه در شهر قدیم جیرفت حضور داشتید و در خبرها خواندم که یک فصل کاوش را انجام داده‌اید. آیا واقعا این مدت کوتاه، یک فصل دیگر از کاوش‌های این محوطه به حساب میآید؟ چرا بیش از این نماندید؟ آیا مشکلات بودجه‌ای پیش آمد یا خودتان فکر می‌کردید برای شروع دوبارۀ این کاوش‌ها، زمان فوق کافی بوده است؟
از سال 96 تاکنون وقفه‌ای هشت ساله در کار ما ایجاد و کاوش‌ها متوقف شده بود. حتما اطلاع دارید که مشکل بسیار بزرگی برای این محوطه پیش آمده بود و آن اینکه می‌خواستند در عرصۀ شهر کهن جیرفت شهرک‌سازی انجام بدهند که اگر اتفاق می‌افتاد یک فاجعه بود و عرصۀ ارزشمند شهر کهن جیرفت از بین می‌رفت. خوشبختانه به‌دنبال توجهی که مسئولان به خصوص آقای صالحی دادستان محترم جیرفت داشتند و از آنجا که عرصه و حریم شهر قدیم جیرفت مصوب شده بود، توقف ساخت شهرک را اعلام کردند. با پیگیری مدیریت میراث‌فرهنگی و مسئولان پایگاه، بالاخره این ساخت‌وساز منتفی شد. شهر کهن جیرفت از شهرهای بزرگ و ارزشمند تاریخی است که در متون بارها از آن یاد شده و از ویژگی‌ها و اهمیت آن صحبت شده است. اگر این ساخت‌وساز صورت می‌گرفت خسارت فاجعه‌باری برای این محوطه بود. البته مقداری تسطیح زمین انجام شد و در جریان آن خیلی از آثار هم از بین رفت. همین تهدید موجب شد که لزوم ادامۀ کاوش‌ها مورد توجه قرار گیرد. کاوش بخشی از حفاظت به‌حساب میآید؛ وقتی آثار کاوش می‌شود دیگر کسی به فکر نمی‌افتد که آن را از بین ببرد و در آن شهرک بسازد. بماند این منطقه برای ایجاد شهرک هم مناسب نبود. اسفندماه سال گذشته آقای صالحی‌امیری وزیر محترم میراث‌فرهنگی بازدیدی از این منطقه داشتند و توجه کردند که این آثار تا چه حد در خطر است بنابراین، بر لزوم ادامۀ کاوش‌ها تاکید کردند. با پیگیری و دستور ایشان و ریاست پژوهشگاه آقای دکتر زارعی و خانم دکتر مصلی ریاست محترم پژوهشکده باستان‌شناسی، در اسفندماه سال گذشته اعتبار تامین شد و توانستیم کاوش‌ها را از فروردین‌ماه شروع کنیم که در واقع، آغاز مرحلۀ تازه‌ای از کاوش‌هاست تا در نهایت این محوطه به یک سایت‌موزه تبدیل شود. امیدوارم ادامۀ کاوش‌ها و انجام اقدامات حفاظتی و مرمتی موردنیاز، مقدمه‌ای باشد که با توجه با ارزش‌های شهر کهن جیرفت، این سایت در فهرست میراث جهانی ثبت شود. فروردین‌ماه از لحاظ شرایط آب‌وهوایی زمان نامناسبی برای انجام کاوش در این منطقه است. از لحاظ فنی و اجرایی کار با مشکل مواجه بود و حتی امکان مستندسازی و عکسبرداری به‌دلیل نور شدید آفتاب امکان‌پذیر نبود و کارگران و کارشناسان هم در این شرایط نمی‌توانستند کار کند. با این وجود، برای این که فصل تازه‌ای از ادامۀ کاوش‌ها را داشته باشیم در منطقه حضور یافتیم. به‌دلیل شرایط سخت آب‌وهوایی اما، تعداد کارگران ما کم شده بود و حتی یکی، دو نفرشان به‌خاطر شدت گرما بیمار شدند. بنابراین، ادامۀ کار به دلیل گرما امکان‌پذیر نبود. از لحاظ علمی هم درست نیست که در چنین شرایطی کاوش کنیم. این شد که یک فصل را در مدت مقرر انجام دادیم و به پایان رساندیم. براساس برنامه‌ریزی صورت‌گرفته و با حمایت و دستور آقای وزیر اعتبارات، پیش‌بینی شده و هیچ مشکل اعتباری نداریم و حتی قرار است اعتبار برای حفاظت و مرمت یافته‌ها نیز در اختیار گذاشته شود. در زمان مناسب که اواخر پاییز و طول زمستان امسال است حضور چند ماهه خواهیم داشت تا نتایج بیش‌تری به دست بیاوریم.
*این زمان 14 روزه که در شهر قدیم جیرفت حضور داشتید یک فصل محسوب می‌شود؟
بله. فصل هفتم کاوش‌ها را انجام دادیم.
*اواخر پاییز یا اوایل زمستان که اشاره کردید حتما به منطقه برمی‌گردید؟ یا مشروط به تامین اعتبار است؟
بله برمی‌گردیم. هیچ مشکل بودجه‌ای نداریم. آقای دکتر سعیدی نماینده جیرفت در مجلس و آقای دکتر صالحی‌امیری وزیر محترم حمایت کردند و تاکید شده که برای تامین بودجۀ ادامۀ کار هیچ مشکلی وجود ندارد.
*خطر شهرک‌سازی در عرصۀ شهر قدیم جیرفت کاملا رفع شده است؟
تا جایی که می‌دانم بله. عرصه و حریم شهر کهن جیرفت ثبت شده است. ساخت شهرک کاملا در عرصه بود و طبق قوانین، ساخت‌وساز در عرصه ممنوع است.
*با تسطیح زمین شهرک، تخریب زیادی ایجاد شده است؟
بله. متاسفانه یکسری شواهد اصلی از بین رفته است. اگر اشتباه نکنم حدود 250 هکتار تسطیح صورت گرفته است.
*خانم دکتر، میدانیم که باستان‌شناسان پیش از شروع کاوش‌ها، پرسش‌هایی را مطرح می‌کنند و با حفاری و کاوش در پی یافتن پاسخ برای آن خواهند بود. شما در این فصل از کاوش‌های شهر قدیم جیرفت، چه سوالاتی داشتید؟
مهم‌ترین بنایی که در این شهر داریم و در متون نیز از آن یاد شده است مسجد جامع است. طی چندین فصل گذشته، بخش‌های مهمی از این مسجد را کاوش کردیم. امسال می‌خواستیم محدودۀ مسجد و گسترش آن را پیدا کنیم. بنابراین، یکی از سوالات همین بود که محدودۀ مسجد جامع شهر کهن جیرفت کجاست و چه گسترش و تغییرات معماری داشته و اینکه پیرامون مسجد چه بافت سکونتی و زیستی وجود داشته است. از این رو، چند کارگاه در بخش جنوبی و در گذرگاه پشت مسجد بود فعال کردیم و به نتایجی هم رسیدیم.
*یکی از نتایج شما این بود که اعلام کردید وسعت این مسجد خیلی بیش‌تر از چیزی بوده که پیش از این برآورد شده بود. این مسجد بزرگ چه معنایی دارد و چه نتایجی درباره شهر قدیم جیرفت رسیدید؟
اینکه شهر جمعیت فراوانی داشته است که برای برگزاری نماز جمعه نیاز به فضایی مناسب داشتند. وسعت مسجد نشان می‌دهد که اینجا کلانشهری بوده و جمعیتی فراوان و فعال با اعتقادات مذهبی داشته است.
*نیمۀ دوم امسال که برگردید باز هم بر مسجد شهر متمرکز خواهید بود؟
نه. سوالات دیگری هم برای ما مطرح است از جمله اینکه میدانیم که در زیر لایۀ شهر اسلامی، دوره‌های دیگری از جمله تاریخی و مفرغ و آغاز شهرنشینی و پیش از تاریخ هم وجود دارد. می‌خواهیم به بخشی از آثار قبل از دورۀ اسلامی هم پی ببریم. همچنین انتظار داریم اگر زمان کاوش‌ها گسترده باشد سیستم شبکۀ آب و کوچه‌ها و گذرگاه‌ها را نیز شناسایی کنیم تا هم بافت شهر آشکارتر شود و هم امکانی فراهم شود تا در این محوطه، سایت‌موزه ایجاد شود به گونه‌ای که گردشگران بتوانند از کوچه‌های آن عبور کنند. برای اینکه کلا محدودۀ شهر مشخص شود باید در پیرامون آن کاوش صورت گیرد. اگر در پیرامون شهر کاوش انجام نشود و آثار مشهود نشود ممکن است مداخلات و تصرفاتی در آن صورت بگیرد. یکی از اهداف ما این است که از بروز چنین اتفاقاتی جلوگیری کنیم.
*دربارۀ آثار معماری که از کاوش‌های اخیرتان در مسجد شهر قدیم جیرفت به‌دست آوردید توضیح می‌دهید؟
در بخش غرب شبستان جنوبی مسجد، یک دیوار جنوب‌غربی به طول 24 متر از کاوش‌ها به دست آمد که آجری است با اندود ضخیم گچ و آهک. همچنین یک محراب در این دیواره پیدا شد که مشخص می‌کند جمعیت افزوده شده و براساس افزایش جمعیت، مسجد هم گسترش پیدا کرده است. الان حدود یک هکتار برای این مسجد وسعت قائل هستیم. البته هنوز جا دارد بیش‌تر کار شود تا بدانیم کل وسعت آن چقدر است.
*اشاره‌ای به این داشتید که شهر قدیم جیرفت برای ثبت جهانی مهیا شود. صحبت از این است که وزارت میراث‌فرهنگی می‌خواهد ثبت زنجیره‌ای مساجد در فهرست آثار یونسکو را انجام دهد. آیا مسجد شهر قدیم جیرفت هم می‌تواند در این پرونده جای بگیرد؟
این مسجد از نوع مساجد اولیه بوده و در متون هم از آن یاده شده است و ارزش ثبت‌جهانی دارد اما پروندۀ ثبت‌جهانی مساجد برای مساجد برپاست. مسجد شهر قدیم جیرفت از کاوش‌های باستان‌شناسی به‌دست آمده و کاوش‌ها هم که هنوز ناتمام است. وقتی می‌خواهیم پروندۀ ثبت‌جهانی را آماده کنیم باید کل مسجد را شناسایی کرده باشیم که این مسجد هنوز این وضعیت را ندارد اما مانعی وجود ندارد برای اینکه در آینده و وقتی کاملا از زیر خاک خارج و مرمت و حفاظت شد و طرح مدیریتی داشت، به پیوست مساجد ثبت‌شده، در این فهرست قرار گیرد. برای یونسکو بسیار مهم است که این آثار به‌خوبی حفاظت شوند. اگر شهرک‌سازی انجام شود که به هیچ‌وجه ثبت‌جهانی نمی‌شود اما چنانچه کاوش و مرمت و حفاظت به‌خوبی صورت گیرد، می‌توان مسجد جامع شهر کهن جیرفت را در آینده به مجموعۀ مساجدی که ثبت‌جهانی می‌شوند اضافه کرد.
*دربارۀ ثبت‌جهانی جیرفت، نظرات متعددی وجود دارد. سال‌هاست که صحبت از ضرورت ثبت‌جهانی کنارصندل می‌شود اما دکتر سیدسجادی ـ سرپرست کاوش‌های کنارصندل سال گذشته اعلام کرد که کل دشت جیرفت قابلیت ثبت در فهرست یونسکو دارد. شما هم که از ثبت‌جهانی شهر قدیم جیرفت می‌گویید. از نظر شما، اولویت ثبت‌جهانی در جیرفت با کدام اثر است؟
منظر فرهنگی جیرفت از کوهستان تا دشت و تا جازموریان به‌‌عنوان یک منظر یکپارچه مانند شوش قابل ثبت است. حتی ارزش آن شاید بیش‌تر از شوش باشد؛ منتها وقتی می‌تواند ثبت‌جهانی شود که عرصه و حریم آن حفاظت و مدیریت شود. از آن‌جایی که عرصه و حریم شهر کهن جیرفت یا شهر دقیانوس ثبت شده و کنترل بیش‌تری بر آن وجود دارد و اجازۀ دخل و تصرف در آن داده نمی‌شود شرایط بهتری نسبت به کنارصندل برای ثبت‌جهانی دارد. متاسفانه هم زمین‌های کشاورزی و هم ساخت‌وسازهایی که اخیرا شروع شده خیلی دارند به کنارصندل آسیب می‌زنند و این‌ها همه مانع از این است که ثبت‌جهانی شود. باید این موانع برطرف و حفاظت و مرمت شود تا بتوان پروندۀ آن را برای ثبت‌جهانی ارسال کرد. همان‌طور که دکتر سیدسجادی گفتند نه‌تنها دشت جیرفت بلکه کوه‌های جیرفت تا دشت، یک منظر فرهنگی‌جغرافیایی یکپارچه است و قابلیت ثبت‌جهانی دارد ولی در صورت حفاظت و مرمت و مدیریت صحیح براساس موازین و منشورهای بین‌المللی.
*عنوان دقیانوس برای شهر قدیم جیرفت عامیانه است یا نادرست؟
تا به حال به این اسم معروف شده است. مردم اصطلاحا به هرچیزی که خیلی قدیمی باشد می‌گویند مربوط به عهد دقیانوس است. اما نام شهر کهن جیرفت را بر روی سکه‌های سال 84 هجری داریم که نوشته ضرب جیرفت. جیرفت شهری قدیمی و نامی قدیمی است و تاریخ و گذشته و آدرس و نشانی دارد و در متون هم آمده اما اصطلاحا به آن دقیانوس می‌گویند مثل مقبره کورش که به آن گور مادر حضرت سلیمان می‌گویند. این عناوین، عامیانه است که در بین مردم محلی رواج دارد و چیزهای قدیمی را به اسامی نام‌هایی معرفی می‌کنند که به صورت اسطوره‌ای در فرهنگ جهان باقی مانده است.
*الان که فصل جدید کاوش‌های شهر کهن جیرفت تمام شده، چه نگرانی‌ای دارید؟ آیا بابت حفاظت این سایت خیال‌تان راحت است؟
آثار فرهنگی آسیب‌پذیرند. سالیان طولانی زیر خاک بوده‌اند و وقتی از زیر خاک بیرون می‌آیند هوازده و دچار تخریب می‌شوند و اگر همزمان حفاظت و مرمت نشوند در معرض تخریب قرار می‌گیرند. در سال 96 و چند سال بعدتر از آن که آقای دکتر سلیمانی مسئول پایگاه بودند مرمت و حفاظت انجام می‌شد اما بعد این کار رها شد و نه کاوش و نه مرمتی صورت نگرفت. بنابراین، الان شرایط مقداری آسیب‌پذیر شده است. پیگیر تامین اعتبار هستیم تا مرمت و حفاظت شهر قدیم جیرفت صورت بگیرد. این کار ضروری است و حتما باید انجام شود. امیدوارم هم در وزارت میراث‌فرهنگی و هم پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، تمهیدات لازم پیش‌بینی و از هفته‌های آینده حفاظت و مرمت انجام شود.
نظر خود را بنویسید