اسما پورزنگیآبادی
هشت سال میشود که بیابان لوت ثبت جهانی شده است. در تمام این سالها، مسئولان پایگاه میراث جهانی لوت در کشور و در کرمان، از بیتوجهی به ارزشهای این بیابان سحرانگیز و کمبودها و مشکلاتی که برای مدیریت آن وجود دارد گفتند و گفتند و گفتند و آنقدر به این گفتهها و خواستهها بیتوجهی شد که دکتر مهران مقصودی نومید شد و از مسئولیت پایگاه میراث جهانی لوت استعفا کرد.
برای کسانی که از جایگاه علمی دکتر مقصودی و کوششها و دلسوزیهایی که برای لوت داشته باخبرند، کنارهگیریاش از مدیریت این عرصۀ جهانی خبر نگرانکنندهای است.
دکتر مقصودی عضو هیات علمی دانشگاه تهران و کسی است که مدیریت تهیۀ پروندۀ ثبت جهانی لوت را برعهده داشت. ما همسایگان لوت در کرمان و سیستانوبلوچستان و خراسان جنوبی، بخش زیادی از جهانی شدن این بیابان شگفتانگیز را مدیون تلاشها و زحمات او هستیم. پس از ثبت جهانی، مقصودی بهعنوان مدیر پایگاه ملی لوت به فعالیتهای خود ادامه داد و اکنون از این مسئولیت کنارهگیری کرده است.
با او تماس گرفتم تا بدانم چرا استعفا کرده است؟ در پاسخ، از چالشهایی سخن گفت که لوت سالیان سال است که با آن دست به گریبان است ولی کسی از آنها که دستشان میرسد برای آن قدمی برنمیدارد.
دکتر مقصودی در پاسخ به این پرسش که چرا استعفا کردید؟ گفت: «برای مدیریت یک مکان به خصوص عرصههای طبیعی، همسویی و حمایت مادی و معنوی تمام نهادهای متولی نیاز است. مشکلی که در لوت وجود داشت این بود که حفاظت و مدیریت این بیابان در اولویت دستگاهها نبود و میتوان گفت این بیابان رهاشده بود. از لحاظ مالی در تنگنا قرار داشتیم در حالی که در حوزۀ زیرساختها، آموزش، پژوهش، معرفی، تفسیر و سایر حوزهها به اعتبارات نیاز داشتیم که داده نشد».
وی با بیان اینکه برای حفاظت از لوت نیاز به یگان حفاظت داشتیم، ادامه داد: «میشود یک اثر ثبت جهانی شود ولی یگان حفاظت با نیروی انسانی و تجهیزات کافی نداشته باشد؟». وی یادآور شد: «وقتی یک اثر در فهرست جهانی و حتی ملی قرار میگیرد به خاطر ارزشهایی است که دارد و باید از این ارزشها حفاظت شود. ما تجهیزات و نیروی انسانی لازم برای حفاظت از لوت را نداشتیم».
اثر رها شده
مدیر سابق پایگاه ملی بیابان لوت سپس گفت: «ما نه اعتبارات لازم و نه اختیارات لازم را داشتیم. بهعنوان مسئول پایگاه تاکید داشتم که بیابان به گونهای مدیریت شود که مثلا گردشگران و آفرودها در روزهایی خاص و به تعداد مشخص وارد بیابان شوند و در مسیرهای مشخص تردد کنند اما نه در استان کرمان و نه دو استان دیگر به تفاهم نرسیدیم و نتوانستیم به مسئولان بقبولانیم که باید فکری اساسی برای این موضوع شود و بیابان مدیریت و پایش شود. تنها در استان کرمان در مقطعی دستگاه جی.پی.اس به خودروها نصب میشد تا هرکس وارد بیابان میشود در مسیرهای مشخص تردد کند».
وی تصریح کرد: «هیچ جای دنیا اثری نیست که ثبت جهانی باشد و مثل لوت رها باشد».
مقصودی با بیان اینکه این وضعیت در حالی است که گردشگر خارجی زیادی که به لوت بیاید نداریم، افزود: «در شبکههای اجتماعی میبینیم که گروههای متعدد از هرجا که میخواهند بدون مجوز وارد لوت میشوند؛ از شرق، از شمال، از جنوب، از غرب و هیچ مدیریتی وجود ندارد».
وی ادامه داد: «برخی میگویند در بیابان لوت فشار گردشگری زیاد است. من این دیدگاه را قبول ندارم و معتقدم که اینطور نیست. مسئله این است که گردشگرانی که به لوت میروند مدیریت نمیشوند. کافی است گردشگرانی که به لوت میروند را با بازدیدکنندگانِ ژئوپارکهای چین یا پارکهای ملی کشورهای دیگر مقایسه کنید. میبینید که آنها میزبان چه آمار بالایی از گردشگران هستند ولی کاملا مدیریت شده است».
وی اظهار کرد: «گردشگر باید بداند که برای ورود به لوت نیاز است که مجوز بگیرد و باید بداند از کجا مجوز بگیرد.گردشگرانی که وارد لوت میشوند باید پایش شوند، باید در مسیرهای مشخصی تردد کنند ولی الان این وضعیت وجود ندارد».
معدنکاری در عرصۀ لوت
وی با اشاره به اینکه ناهماهنگی زیادی بین دستگاههای مسئول در حوزۀ لوت وجود دارد، گفت: «همین الان اگر به سایت وزارت صنعت، معدن و تجارت سر بزنید میبینید که دارند در عرصۀ بیابان لوت مجوز اکتشاف (معدن) میدهند! مگر به این وزارتخانه ابلاع نشده که بیابان ثبت جهانی شده؟ وقتی امروز مجوز اکتشاف دادند چند روز دیگر پروانۀ بهرهبرداری را هم خواهند داد. چطور میشود که وزارت صمت در عرصۀ بیابان لوت مجوز اکتشاف و بهرهبرداری میدهد؟ مشابه اتفاقی که در کوه ملکمحمد رخ داد و هیچکس متوجه نشد و وقتی مطلع شدیم جلوی آن گرفته شد».
وی افزود: «من فکر میکنم همین الان هم کسانی دارند در لوت معدنکاوی میکنند؛ البته بیشتر در جبهۀ لوت در خراسان جنوبی که معادن بیشتری دارد».
وی تصریح کرد: «اینکه مداخلهکنندگان متعدد هستند مدیریت لوت را سخت کرده است».
مقصودی با بیان اینکه معدنکاوی یک مشکل اساسی در کل کشور است، اظهار کرد: «ما نیاز به معدن داریم و هیچ شکی در این نیست ولی باید ضوابط رعایت شود».
وی گفت: «معدن چقدر اشتغال ایجاد میکند؟ گردشگری 100 برابر آن اشتغال ایجاد میکند. الان به بهانۀ اشتغال در بخش معدن تمام مناطق کشور را دارند شخم میزنند. همه هم که به بهرهبرداری نمیرسد ولی با عملیاتی که انجام میدهند تخریبهایی در طبیعت برجا میگذارند».
جادهسازی تهدیدی علیه لوت
مدیر سابق پایگاه جهانی لوت در پاسخ به این پرسش که به جز معدنکاوی چه تهدیدهایی برای لوت وجود دارد؟ اظهار کرد: «جادهسازی یکی دیگر از مشکلات است. وقتی کارگاه ساخت جادۀ شهداد ـ نهبندان فعال شد پرسیدیم شن و ماسه را از کجا برداشت میکنید؟ اول گفتند از سمت چهارفرسخ. مدتی که کار پیش رفت متوجه شدیم از محلی در نزدیکی عرصه و حریم شن و ماسه برای ساخت جاده برداشت میکنند».
وی افزود: «ما نمیگوییم جاده نباید باشد ولی جاده نباید موجب تخریب اثر بشود».
مقصودی با بیان اینکه به جز این، جادههای دیگری هم ممکن است احداث کنند، ادامه داد: «مثلا ممکن است به سمت گندمبریان هم جادهای ایجاد شود».
نگرانی از طرح ماهان
وی اظهار کرد: «یکی از مشکلات جدی لوت این است که هرکسی با انگیزهای وارد میشود و بعد کاری دیگر انجام میدهد!».
دانشیار دانشگاه تهران توضیح داد: «یکی از شرکتها گفته بود میخواهیم آرتمیزیا در دریاچۀ لوت کشت کنیم و پرورش دهیم. اول با این بهانه بود، بعد گفتند نه میخواهیم گردشگری را توسعه دهیم. گفتیم طرح را بیاورید. طرحی ارائه کردند که وقتی من مدیر پایگاه بودم، چندبار در شورای فنی لوت بررسی شد. در نهایت با کلیات آن به شرطی که سازۀ ثابت و کانال آبیاری برای انتقال آب ایجاد نکنند موافقت اولیه صورت گرفت ولی الان میبینیم دارند مداخله در عرصۀ بیابان انجام میدهند».
وی افزود: «اگر آب از آبریز دهنهغار که آب نسبتا خوبی دارد به سمت دیگری انتقال داده شود بخشی از نبکاها در شمالغربی بیابان لوت از بین میرود. ضمن اینکه منطقۀ موردنظر، نزدیک دربند راور است که پناهگاه حیات وحش است و جبیرها تا اینجا میآیند و تغذیه میکنند». وی تصریح کرد: «این طرح اکوسیستم منطقه را تغییر میدهد».
مقصودی در پاسخ به اینکه این طرح همان است که میگویند هواپیمایی ماهان قصد دارد در لوت اجرا کند؟ گفت: «جزئیات آنچه که قرار است انجام بشود را نمیدانم ولی طرح ظاهرا از طرف شرکت هواپیمایی ماهان است».
وی در پاسخ به این پرسش که در زمان مدیریت شما تنها موافقت اولیه به این طرح داده شد؟ اظهار کرد: «تا زمانی که من بودم موافقت اولیه داده شده بود».
عضو هیات علمی دانشگاه تهران در پاسخ به این پرسش که طی هفتههای اخیر نگرانی از فعالیت ماهان در لوت در استان کرمان زیاد شده و گفته میشود با لودر در حال انجام فعالیت در بیابان هستند. اطلاعات جدیدی در این خصوص دارید که بدانیم ماهان قصد انجام چه کاری دارد؟ گفت: «از نزدیک ندیدم ولی فیلم و عکسهایی برایم ارسال شده که نشان میدهد لودرها در سمت دهنهغار دارند کار میکنند».
وی با بیان اینکه پیش از این، به ارزشهای دهنهغار و خطری که انتقال آب آن دارد اشاره کردم، افزود: «ممکن است دهنهغار آب دائم نداشته باشد ولی وقتی سیلاب میآید آب بر روی سطح وسیعی از آن محدوده پخش میشود و اکوسیستم خاصی در آنجا شکل گرفته است».
مدیر سابق پایگاه ملی میراث جهانی لوت ادامه داد: «اگر مسیر این آب عوض شود که طبق شواهد و فیلمها این اتفاق دارد رخ میدهد نبکاها و جبیرهایی که به محدودۀ نبکاها میآیند دچار مشکل میشوند».
وی با بیان اینکه اطلاعات کاملی از جزئیات طرح ماهان ندارم، اظهار کرد: «انتظاری که از شرکت هواپیمایی ماهان داریم این است که نگاه جامع و فراگیری به لوت داشته باشد و بپذیرد که کل این بیابان باید مدیریت شود نه که صرفا در مناطق خاصی از آن گردشگری توسعه پیدا کند».
غفلت از زیرساختها
مدیر سابق پایگاه میراث جهانی لوت سپس گفت: «ما از شرکتهای بزرگ انتظارات بیشتری داریم. شرکتهای بزرگ کارهای بزرگ و خوبی میتوانند در حوزۀ گردشگری انجام دهند و بازار هدفشان هم بازارهای بزرگ بینالمللی است ولی باید به مسائل محیط زیستی هم توجه کنند. وقتی اکوسیستم منطقهای تغییر کند دیگر نمیتوانید آن را درست کنید. وقتی عرصۀ بیابان لوت دستکاری شود دیگر نمیتوان آن را ترمیم کرد».
وی ادامه داد: «انتظار داریم شرکتی مثل ماهان بهعنوان معین اقتصادی، کارهای بزرگتر و عامالمنفعهتری در منطقه انجام دهد».
مقصودی اظهار کرد: «صحبت از این است که به ساکنان محلی آموزش دادهاند اما فقط به ملکآبادیها (روستایی که ماهان در آنجا سرمایهگذاری کرده است) آموزش دادهاند. سوال این است که از دهسیف و شورآباد و شفیعآباد و دیگر روستاها چه حمایتی کردهاند؟».
وی با بیان اینکه فقط هم شرکت ماهان نیست، دیگر شرکتهای بزرگ هم باید به این منطقه توجه ویژه داشته باشند، گفت: «ما نیاز به زیرساختهایی مثل گیت ورودی و پارکینگ داریم. در لوت سرویس بهداشتی نداریم. تابلوهای تفسیر و معرفی و اخطار نداریم. علاوه بر این امکانات، به آموزش راهنمایان حرفهای نیز نیاز داریم».
دانشیار دانشگاه تهران افزود: «ما به پژوهش در بیابان لوت نیاز داریم. ماهان و دیگر شرکتها چرا از پژوهش در لوت حمایت نمیکنند؟».
تخریبهای دائمی
مقصودی سپس بیان کرد: «تا هنگامی که بالاترین مقام استان یعنی استاندار درگیر مسائل لوت نشود مشکلات این بیابان حل نمیشود».
وی اظهار کرد: «میراثفرهنگی استان (بهعنوان متولی بیابان جهانی لوت) اینقدر مشکلات دارد، محیط زیست در حوزۀ طبیعت باجان آنقدر مشکلات دارند که میگویند حفظ خاک و سنگ و کلوت تجملی است و به آن نپردازید!».
مقصودی ادامه داد: «برخی این دیدگاه را دارند که تخریبهایی که خودروها در لوت ایجاد کنند مدتی بعد درست میشود در حالی که اینطور نیست؛ میلیونها سال طول کشیده تا این پهنۀ طبیعی ایجاد شده و اگر تخریب شود دیگر درست نمیشود. ممکن است یوزپلنگ ایرانی را بتوانند تکثیر و حفظ کنند ولی اثری که پدیدۀ زمینشناختی محسوب میشود اگر نابود شود دیگر برنمیگردد. یک مورد آن منطقۀ عسلویه است که برای توسعۀ زیرساختهای نفتی، کلی آثار زمینشناختی در آن نابود شد. مگر ترمیم شد؟».
طرح جامع لوت
شما از کسانی بودید که از همان ابتدا بر وجود طرح جامع و مدیریت یکپارچه در لوت تاکید داشتید. اما طرح تهیه نشد. وقتی چنین نقشۀ راهی نباشد طبیعی است که هرکس براساس سلیقه و خواست شخصی عمل میکند. آیا قبول دارید که این اتفاقات مخرب در لوت ناشی از نبود طرح جامع یا مدیریت یکپارچه است؟
مدیر سابق پایگاه میراث جهانی لوت در پاسخ به این پرسش گفت: «ما طرح و برنامۀ مدیریتی را تهیه و به وزارتخانه ارائه کردیم ولی از سرنوشت آن خبر ندارم. این طرح برای اجرا باید مصوب و ابلاغ میشد».
وی با بیان اینکه همچنان بر این نظرم که باید مدیریت جامع در لوت وجود داشته باشد و همۀ دستگاههای مرتبط هماهنگ باشند، افزود: «برخی دستگاهها هنوز نپذیرفتهاند لوت جهانی شده و باید مدیریت شود. برخی میگویند بیابان کلا منطقۀ قرمز است و هیچکس حق ندارد وارد شود و میبینیم که همه هم دارند وارد میشوند و مدیریت نمیشود».
وی اضافه کرد: «مشکلات لوت مثل استخوان لای زخم شده است. باید این استخوان را برداریم و زخمها را مداوا کنیم».
آییننامۀ اجرا نشده
مقصودی در ادامۀ این گفتوگو با تاکید بر اینکه باید مسیرهای گردشگری در بیابان لوت طراحی و مصوب شود، توضیح داد: «در زمانی که آقای ضرغامی وزیر میراثفرهنگی بودند، آییننامهای (در خصوص طبیعتگردی) مصوب و به کانون جهانگردی و اتومبیلرانی ابلاغ شد. براساس این مصوبه، کانون موظف است تمام آفرودهایی که وارد عرصۀ لوت میشوند؛ چه به صورت گروهی و چه تکی را شناسایی و دستهبندی کند، به آنها آموزش بدهد و پایش کند. سه سال از ابلاغ آییننامه گذشته و کوچکترین اقدامی در این سه استان و در کل ایران نشده است». وی افزود: «ممکن است کانون دلایلی داشته باشد که نتوانسته آن را اجرا کند. اما برای حفاظت از بیابان لوت، این آییننامه باید اجرا شود».
وی ادامه داد: «پنج سال قبل مسیرهایی را در بیابان لوت طراحی و اثر را برای کاربریهای مختلف طبقهبندی کردیم و ضوابط را برای انجام فعالیتهایی که در هر منطقه امکان انجام آن وجود دارد تعیین کردیم».
وی اظهار کرد: «براساس تحقیقاتی که شده است 83 درصد عرصۀ بیابان لوت در منطقۀ حفاظت درجه یک قرار دارد یعنی فقط در آن باید تحقیق و پژوهش صورت بگیرد. ولی بروید ببینید الان چه شرایطی در بیابان است».
وی گفت: «در حد توانی که داشتیم برای مدیریت و حفاظت بیابان کار و فعالیت کردیم ولی واقعیت این است که دیگر نومید شدیم».
پایان استقلال پایگاههای لوت
پیشنهاد مقصودی این است که برای مدیریت لوت کارگروه حفاظت و توسعۀ بیابان تشکیل شود و استاندار رئیس این کارگروه باشد. او تاکید کرد: «تا چنین کارگروهی وجود نداشته باشد و عالیترین مقام استان رئیس آن نباشد به جایی نمیرسیم».
وی در پاسخ به این پرسش فردایکرمان که برای مدیریت مسائل لوت شورای راهبردی و پایگاهها وجود دارند؛ چرا تشکیل کارگروه دیگری را ضروری میدانید؟ اظهار کرد: «در گذشته نظامنامهای تدوین شد که براساس آن، اختیارات مربوط به مدیریت لوت به مدیران کل استانها واگذار شد. میتوان گفت پایگاهها بعد از این تصمیم، هویت خود را از دست دادند در حالی که پایگاههای میراث جهانی لوت برای این ایجاد شده بود که با توجه به مشغلۀ فراوان مدیران کل میراثفرهنگی، بتوانند مستقل و متمرکز بر روی مسائل لوت عمل کنند».
مدیر سابق پایگاه ملی میراث جهانی لوت افزود: «فعالیت پایگاهها دستاوردهای خوبی هم داشت ولی با این تصمیم، الان استقلال لازم را ندارند و به مدیران کل در استانها وابسته شدهاند. بین پایگاه و اداره کل باید تعامل وجود داشته باشد ولی استقلال مدیر پایگاه هم ضروری است تا بتواند کارهایی را انجام بدهد».
مقصودی در پاسخ به این پرسش که با وجود شورای راهبردی و پایگاههای لوت و اختیاراتی که مدیران میراثفرهنگی استانها دارد، فکر نمیکنید تشکیل کارگروه دیگری با ریاست استاندار، چالش تعدد نهادهای مسئول در لوت را تشدید کند؟ اظهار کرد: «این کارگروه باید در وزارت میراثفرهنگی تشکیل شود، ریاست آن با استانداران و دبیری آن برعهدۀ میراثفرهنگی باشد».
وی در پاسخ به اینکه آیا در زمان مدیریتتان، تشکیل این کارگروه را پیشنهاد دادید؟ گفت: «چندبار به صورت شفاهی این پیشنهاد را دادم. الان و بعد از این همه سال که درگیر مسائل لوت هستم به این نتیجه رسیدم که بهترین راهحل، تشکیل این کارگروه است».
مهجوریت آثار طبیعی
سایتهای جهانی دیگری هم در کشور داریم که بیشتر تاریخی هستند. اگرچه مدیریت و حفاظت آنها هم در وضع ایدهآلی نیست اما شرایط بهتری نسبت به لوت دارند. چرا وزارت میراثفرهنگی نسبت به بیابان لوت ضعیف عمل میکند؟
مقصودی در پاسخ به این سوال اظهار کرد: «وزارت میراثفرهنگی تجربۀ مدیریت عرصههای طبیعی را ندارد و زمان زیادی نیست که کار در این حوزه را شروع کرده است».
وی افزود: «بخشی که در حوزۀ میراث طبیعی در وزارتخانه کار میکند واحد بسیار کوچکی از اداره کل ثبت آثار است. تعداد عرصههای تاریخی و فرهنگی در کشور آنقدر زیاد است که فرصتی برای میراث طبیعی باقی نمیماند. علاوه بر این، لوت بزرگترین اثر ثبت شدۀ ایران است و عرصه و حریم بیابان بسیار وسیع است که همین پهناوری نیز مدیریت را دشوار کرده است ضمن اینکه دیگر دستگاهها نیز قبول نکردند در زمینۀ مدیریت لوت به میراثفرهنگی کمک کنند».
وی بیان کرد: «البته از سوی وزارت میراثفرهنگی کارهایی برای مدیریت و حفاظت لوت انجام شده مثلا تشکیل پایگاهها ولی این پایگاهها وقتی استقلال و نیروی انسانی کافی و اعتبارات و یگان حفاظت نداشته باشند چه میتوانند بکنند؟».
مدیر سابق پایگاه میراث جهانی لوت ادامه داد: «دفتر امور پایگاههای وزارتخانه که قرار بود از پایگاههای استانی حمایت کند گفته که زیر نظر مدیریت میراثفرهنگی استانها کار کنید. ادارات استانی هم آنقدر دغدغه و مسئله در حوزۀ آثار تاریخی و فرهنگی دارند که نتوانند به خوبی به مسائل بیابان لوت رسیدگی کنند».
خطر خروج از فهرست جهانی
مقصودی در پاسخ به این پرسش که اگر این شرایط ادامه پیدا کند ممکن است لوت از فهرست جهانی خارج شود؟ توضیح داد: «هر اثری تحت شرایط خاصی از فهرست جهانی خارج میشود. ممکن است خود دولتها بخواهند اثری را خارج کنند یا در نتیجۀ ارزیابی سالانهای که توسط نهادهای بینالمللی انجام میشود به این نتیجه برسند که اثری از فهرست حذف شود».
وی افزود: «کارشناسانی هستند که از سوی نهادهای بینالمللی ارزیابی سالانه دربارۀ لوت را انجام میدهند که مشخص شود آیا حفاظت و مدیریت به خوبی صورت میگیرد؟ مواردی مثل رهاکردن زباله در بیابان، جادهسازی، اکتشاف معدن، قطع درختان برای تامین سوخت، وندالیسم و شعارنویسی که حتما دیدید روی کلوتها مینویسند، برداشت فسیل، احداث خطوط انتقال نیرو و بسیاری مسائل دیگر بررسی میشود و چنانچه از حدی فراتر برود که منجر به تخریب اثر شده و تمامیت و کامل بودن آن دچار مشکل شود آن موقع، میراث جهانی تصمیم میگیرد که اثر خارج شود».
وی تصریح کرد: «ما هنوز به این مرحله نرسیدیم ولی اگر بیابان لوت را به خوبی مدیریت نکنیم گزارشهای سالانه جمع و در نهایت منجر به خروج اثر از فهرست جهانی خواهد شد».
مشارکت جامعۀ محلی
مگر رفتن شما از پایگاه این مشکلات را حل میکرد که استعفا کردید؟ مقصودی در پاسخ به این پرسش گفت: «وقتی نمیتوانم کاری بکنم و هیچ اختیاری ندارم و اختیارات پایگاهها به استانها واگذار شده برای چه بمانم؟».
وی افزود: «خیلی وقت است که استعفا دادهام و فکر نمیکنم دیگر لازم باشد ادامه دهم. اگر مشورتی دربارۀ بیابان لوت بخواهند حتما انجام خواهم داد».
وی ادامه داد: «من چه مدیر باشم و چه نباشم، آرزو و تاکید دارم که این بیابان حفظ و مدیریت شود و جامعۀ محلی نیز در مدیریت آن مشارکت داده شوند و از منافع ثبت جهانی برخوردار شوند».
مقصودی تاکید کرد: «نیاز است که ذینفعان هم در مدیریت این اثر جهانی مشارکت داده شوند و هم از منافعی که به وجود میآید بهرۀ لازم را داشته باشند. زمانی حفاظت به نحو مطلوبی صورت میگیرد که زیرساختها و امکانات کافی و مشارکت مردم محلی توامان وجود داشته باشد به گونهای که احساس کنند اثر متعلق به خودشان است».
نظر خود را بنویسید