اسما پورزنگی‌آبادی
برای بسیاری، تمدن جیرفت بیش‌تر با نام کنارصندل شناخته می‌شود که از چند هفته پیش، فصل جدیدی از کاوش‌ها را از سر می‌گذراند.
واقعیت اما این است که غنای تاریخی و تمدنی منطقه‌ای در جنوب استان کرمان که باستان‌شناسان از آن به‌عنوان حوزۀ فرهنگی هلیل‌رود یاد می‌کنند بیش از این است که بخواهیم آن را به کنارصندل محدود کنیم. کنارصندل به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای باستانی جهان که در جریان کاوش‌های دهۀ 80 خورشیدی، بسیاری از باورها دربارۀ تمدن‌های انسانی را به چالش کشیده، تنها یکی از دارایی‌های این منطقه است. کاوش‌های باستان‌شناسی، آثار حضور انسان از حدود 40 هزار سال قبل را در حوزۀ فرهنگی هلیل‌رود نمایان ساخته است. نکتۀ مهم دیگر، تسلسل دوره‌های استقرار انسان از پارینه‌سنگی تا امروز در این منطقه است.
دکتر نادر علیدادیسلیمانی ـ باستان‌شناس در این‌باره گفت: «طی بررسی‌های باستان‌شناسی در کناره های غربی دشت اسفندقه یا کنارۀ غربی هامون جازموریان ابزارهایی از دورۀ پارینه‌سنگی پیدا کردیم».
او با بیان اینکه پارینه‌سنگی دوره‌ای بسیار کهن و مربوط به حدود 40 هزار قبل است، افزود: «بنابراین، از حدود 40 هزار سال قبل آثار حضور انسان را در حوزۀ فرهنگی هلیل‌رود سراغ داریم. تسلسل دوره‌ها تا امروز ادامه داشته است».
او به پاره‌ای از شواهدی که این پیوستگی سکونت و حیات در این منطقه را اثبات میکند اشاره کرد و گفت: «دشت اسفندقه را به مدت سه سال کاوش کردیم و در تپه‌ای در نزدیکی روستای گاوکشی، به آثاری از دورۀ نوسنگی نیز رسیدیم؛ نوسنگی یعنی قدیمی‌ترین آثار استقرار دائم انسان».
علیدادیسلیمانی با بیان اینکه در این تپه آثار معماری نیز داریم، اظهار کرد: «یکی از قدیمی‌ترین معابد دنیا در دورۀ نوسنگی را در اسفندقه داریم».
او خاطرنشان کرد: «شواهد باستان‌شناسی نشان داده که در این منطقه، جامعه‌ای غنی و ثروتمند و هنرمند سکونت داشته که با مناطق دوردستی مثل شمال سوریه و جنوب شرق ترکیه در ارتباط فرهنگی بوده است. به بیانی دیگر، در دورۀ نوسنگی کاروان‌های تجاری در مسیری به طول بیش از 2000 کیلومتر در بین این مناطق آمدورفت داشتند».
او سپس گفت: «بعد از این به دورۀ مس‌وسنگ می‌رسیم. بررسی‌های ما در مناطق کوهستانی و در دشت‌های وسیع منطقۀ جیرفت نشان داده که در این دوران نیز جامعه‌ای بسیار غنی در این منطقه سکونت داشتند».
این باستان‌شناس ادامه داد: «تا اینکه به دوره‌ای می‌رسیم که از آن به‌عنوان تمدن یاد می‌شود. در پایان هزارۀ چهارم پیش از میلاد و آغاز هزارۀ سوم در جایی به غنای بخش مرکزی دشت جیرفت که کنارصندل امروز است، روستاهای پراکنده، جامعه‌ای فرهنگی و شهرنشین را تشکیل دادند. کنارصندل یکی از قدیمی‌ترین مراکز شهرنشینی دنیاست و بسیار اهمیت دارد».
علیدادیسلیمانی افزود: «بعد از این، به هزارۀ دوم می‌رسیم؛ دوران هخامنشی یکی از دوره‌های بسیار غنی این منطقه بوده است. به نظر می‌رسد وضعیت اقلیمی و آب و هوایی در این دوران بسیار مساعد بوده است. خاک همۀ همۀ دشت‌های این منطقه از جمله رودبار و جیرفت و فاریاب و بلوک حاصلخیز و بسیار غنی بوده است. کوه‌های پیرامون این دشت نیز معادن غنی داشته است. بنابراین (در دوران هخامنشی) جامعه‌ای ثروتمند و در رفاه را در این منطقه سراغ داریم».
او اظهار کرد: «بعد از این به دورۀ ساسانی می‌رسیم که همچنان سکونت در این دشت ادامه داشته است. در سده‌های اولیۀ اسلام، تپه‌های بسیاری در این پهنه و گسترۀ حوزۀ هلیل‌رود سراغ داریم که از آن به‌عنوان بقایای روستاهای پراکنده یاد می‌کنیم».
شهر قدیم پررونق
وی در ادامه، با اشاره به ارزش‌های فرهنگی و تاریخی شهر قدیم جیرفت توضیح داد: «شهر قدیم جیرفت از بزرگ‌ترین شهرهای سده‌های اسلامی در دنیاست. البته پیشینۀ این شهر فقط مربوط به سده‌های اسلامی نیست بلکه از هزارۀ چهارم و عصر مفرغ و هخامنشی و ساسانی سکونت در آن وجود داشته تا اینکه در سده‌های اول اسلامی به یکی از بزرگ‌ترین شهرها تبدیل می‌شود. این، دوره‌ای است که منابع تاریخی به فراوانی از جیرفت و اهمیت و جایگاه این منطقه یاد کرده‌اند. در این دوره از تاریخ، جیرفت حلقه‌ای ارتباطی برای تبادل بسیاری از کالاها بوده به گونه‌ای که کالاهایی از سرزمین‌های حاشیۀ دریای جنوب وارد جیرفت می‌شده و سپس به دیگر شهرها صادر می‌شده است».
این باستان‌شناس گفت: «تا اینکه در اوایل سدۀ هفتم هجری با حملۀ ترکمانان غز شهر قدیم جیرفت به طور ویرانگری از بین رفته است. بعد از آن آثاری در دیگر مناطق این دشت سراغ داریم ولی اوج رونق این شهر از اوایل سده‌های اسلامی تا اوایل سدۀ هفتم هجری بوده است».
دشواری حفاظت
علیدادیسلیمانی با تاکید بر اینکه در دشت جیرفت با حوزه‌ای بسیار غنی سروکار داریم، اظهار کرد: «حفاظت از همۀ این تپه‌ها و محوطه‌ها بسیار سخت است».
وی ادامه داد: «با توجه به غنای خاک کشاورزی، بخش اعظم فعالیت مردم منطقه در این حوزه است اما باید به گونه‌ای عمل کنیم که در کنار زندگی متکی بر کشاورزی و صنعت، بقایای تمدن را نیز حفظ کنیم».
وی که در حاشیۀ بازدید خبرنگاران از شهر قدیم جیرفت سخن می‌گفت، تاکید کرد: «رسانه‌ها در حفاظت از این میراث تاریخی و باستانی نقش بزرگی دارند».
وی افزود: «هرجا چیزی محوطه‌ای را تهدید میکند به ما کمک کنید».
این باستان‌شناس اظهار کرد: «بخشی از کار ما آگاه‌سازی مسئولین به ویژه مسئولین دولتی است».
علیدادیسلیمانی در پاسخ به این پرسش که آیا برنامه‌ای برای شروع کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر قدیم جیرفت وجود دارد؟ گفت: «آخرین کاوش‌ها در سال 1386 بوده است. مدیرکل محترم میراث‌فرهنگی در تلاشند تا همزمان با کاوش‌های کنارصندل که در حال انجام است، کاوش‌های شهر قدیم جیرفت نیز از سر گرفته شود».
وی افزود: «وقتی شهری با این غنا و عظمت وجود دارد باید کاوش‌های هدفمند در این شهر دنبال شود. صحبت از شهری است که معابر و کوچه‌ها و محلات متعدد داشته، گورستان داشته و کارگاه‌های صنعتی شامل فلزگری و شیشه‌گری و سفال‌گری در آن وجود داشته است».
این باستان‌شناس در پاسخ به این پرسش فردای‌کرمان که آیا شهر قدیم جیرفت زیر سایۀ کنارصندل مورد غفلت واقع نشده است؟ بیان کرد: «نه. من این‌طور فکر نمی‌کنم. اینجا عظمت خود را دارد و همیشه قابلیت خود را نشان داده است».
حفاظت از تاریخ و تمدن
دکتر سیدمنصور سیدسجادی ـ رئیس هیات کاوش‌های باستان‌شناسی کنارصندل نیز با اشاره به اهمیت حفاظت از محوطه‌های باستانی اظهار کرد: «هر قطعه سفال، هر قطعه سنگ و هر یک گدازۀ فلزی که می‌بینیم و فکر می‌کنیم بی‌مقدار است، قطعات پاره پاره شدۀ شناسنامه و هویت ما هستند».
وی افزود: «همۀ ما مردم ایران باید کمک کنیم این قطعات حفاظت و به جهان معرفی شود تا نشان دهیم که ما ریشه داریم».
این باستان‌شناس ادامه داد: «برخی از سرزمین‌های اطرف ما و کشورهای نوخاسته مواد فرهنگی ما را خریداری و جمع‌آوری می‌کنند و با آن برای خود هویت می‌سازند. ما باید بیش‌تر داشته‌های خود را مراقبت و با سند خود را به دنیا ثابت کنیم».
وی بیان کرد: «ما هرگز نمی‌خواهیم مانع توسعۀ هیچ منطقه‌ای بشویم و سعی می‌کنیم من رعایت ضوابط میراثی، به توسعه و عمران و آبادانی نیز کمک کنیم اما این کمک باید دوجانبه و از سوی همۀ متولیان و دست‌اندرکاران و نهادهای دولتی و مردم باشد». وی اضافه کرد: «ما باستان‌شناسان، سربازانی هستیم که در یک دست قلم و در دست دیگر کلنگ داریم و سعی می‌کنیم هویت خود را احیا و آن را به دنیا معرفی کنیم».
نظر خود را بنویسید