اسما پورزنگی‌آبادی
آن‌طور که پیداست استانداری کرمان برای ساختمان‌های میراثی‌ای که در اختیار دارد ارزش چندانی قائل نیست یا از ارزشهای این ساختمانها به اندازۀ کافی آگاه نیست که اگر این‌چنین نبود سردر زیبا و موقر ساختمان موسوم به کاخ استانداری در نزدیکی پارک نشاط با چنین رنگ آبی کریهی تحقیر نمی‌شد! و یا اجازه نمی‌دادند سوله‌ای نسبتا عظیم در حریم این بنای با ارزش ساخته و به این اثر میراثی دهن‌کجی شود.
اطلاع دقیقی از تاریخ ساخت کاخ استانداری و معمار و طراح آن نیست. تنها بر سردر آن سال 1327 خورشیدی ثبت شده است.
دکتر حجت گلچین ـ پژوهشگر و عضو هیات علمی دانشگاه باهنر با یادآوری اینکه هستۀ مرکزی این مجموعه جزو نسل اول ساختمان‌های مدرن در کرمان به حساب می‌آید که فرم سقف آن از حالت منحنی به تخت تغییر کرده، می‌گوید: سردر این ساختمان هم که بسیار خوش‌قواره و زیباست از آخرین نمونه‌های سبکی ویژه و منحصر به‌فرد از معماری قرن اخیر است که اگرچه با سبک و سیاق سردر ساختمان‌هایی مثل پرورشگاه صنعتی و کارخانۀ خورشید است اما به نسبت آن‌ها موجزتر و خلاصه‌تر است.
او که از شاکیان جدی نحوۀ رفتار با میراث معماری و شهری معاصر کرمان است، اظهار می‌کند: «یزد و اصفهان و قزوین و شیراز اغلب ساختمان‌های معاصر از جمله ساختمان قدیمی شهرداری‌ها و استانداری‌های خود را ثبت و حفاظت کرده‌اند اما در کرمان متاسفانه هنوز در واجد ارزش بودن آن‌ها هم تشکیک داریم!».
گلچین در گفت‌وگو با فردای‌کرمان، به استناد مطالعاتی که داشته و آنچه از قدیمی‌ها شنیده می‌گوید که این ساختمان تحقیقا در محدودۀ دولاب امان‌الله خان عامری ساخته شده است. دولاب اصطلاحی برای نوعی خاص از معماری خانه‌باغ در کرمان است که آبیاری باغ آن از طریق سیستم «گاوگرد» انجام می‌شده است.
این پژوهشگر دربارۀ ارزشهای معماری و میراثی ساختمان کاخ استانداری اظهار می‌کند: «به‌دلیل نوع کاربری‌ای که این ساختمان دارد، در گذشته که خواستم وارد آن بشوم محدودیت‌ها و موانعی وجود داشت. بنابراین تاکنون نتوانسته‌ام به صورت میدانی جزئیات این بنا را بررسی کنم اما بنا به تحقیقاتم، این را می‌دانم که چرا این مجموعه به کاخ استانداری معروف شده است».
وی در این‌باره توضیح می‌دهد: «در گذشته، خاندان سلطنتی، در برخی مناطق کشور کاخ‌هایی داشتند که پادشاه هنگام سفر به آنجا در این کاخ‌ها اقامت می‌کرد. مثلا در رامسر و کیش و در مشهد که بخشی از آن اقامتگاه به دانشگاه فردوسی ضمیمه شده یا در تهران که کاخ‌های متعدد داشتند. در مناطقی هم که لزومی برای اقامت خاندان سلطنتی وجود نداشته، در اوقاتی که شاه از آن شهر یا استان بازدید می‌کرده است، نیاز به اقامتگاهی بوده که بالطبع مقامات وقت و وزارت کشور بهترین مکان‌ها را برای این منظور اختصاص می‌دادند».
وی می‌افزاید: «اینکه این ساختمان به کاخ استانداری معروف شده لابد برای این بوده که وقتی شاه یا نخست‌وزیر یا سایر مقامات کشوری و لشکری بلندپایه به کرمان می‌آمده‌اند، در این محل مستقر می‌شده‌اند».
نسل اول مدرن‌سازی
گلچین سپس می‌گوید: «براساس عکس‌های هوایی و شنیده‌هایم می‌توانم بگویم که در حوزۀ باغ نشاط که امروزه بخشی ازآن را به‌عنوان پارک نشاط می‌شناسیم، بسیاری از اراضی خاندان امان‌الله خان عامری از متمولین وقت کرمان بوده است. البته احتمال دارد این بخش که کاخ استانداری در آن ساخته شده، در دولاب امان‌الله نباشد اما اطمینان دارم که متعلق به کسی از همین خاندان بوده است».
وی ادامه داد: «عکس هوایی 1335 خورشیدی از این محدوده، نشان می‌دهد از همان زمان ساختمانی هم‌نسل با ساختمان بانک ملی‌مرکزی در اینجا وجود دارد».
وی می‌افزاید: «در آن دوران، در کرمان معدود ساختمان‌هایی داشتیم که سقف تخت و تیرآهنی به شکل مدرن داشته باشند. کاخ استانداری یکی از آن ساختمان‌هاست».
وی یادآور می‌شود: «احتمالا مالک یاد شده، این باغ را به دولت پیشکش کرده و سپس، وزارت کشور این ساختمان را به‌عنوان مهمانسرا یا کاخ استانداری در آن ساخته است».
وی با تاکید بر اینکه در عکس هوایی سال 35 این ساختمان متفاوت که جزو نسل اول ساختمان‌های دوران مدرن کرمان است کاملا به چشم می‌آید، اظهار می‌کند: «این بنا اگرچه معماری زمان پهلوی دارد اما با دبیرستان پهلوی (جم) یا موزه هنرهای معاصر صنعتی که در آن زمان پرورشگاه بوده یا کارخانۀ خورشید که امروزه به‌عنوان کتابخانۀ ملی شناخته می‌شود تفاوت دارد و از همین رو و در قیاس با نمونه‌های مشابه، باید آن را از دورۀ پهلوی دوم به حساب آورد».
وی می‌افزاید: «ساختمان‌هایی که از آن نام بردم با فرم‌های سنتی و به شکل طاقی ساخته شده‌اند و بیش‌تر مربوط به دوران پهلوی اول هستند. در دوران پهلوی دوم هم تعدادی مدرسه داریم که هنوز همان فرم‌های سنتی را دارند ولی برخی ساختمانها و ادارات دولتی از جمله هستۀ اصلی همین ساختمان کاخ استانداری که در عکس هوایی سال 35 مشخص است، به شکل مدرن ساخته شده و جزو نسل اول ساختمان‌های مدرن کرمان است که سقفی تخت دارد».
این عضو هیات علمی دانشگاه با بیان اینکه در دوران پهلوی اول و پهلوی دوم در ساختمان‌سازی دو نوع طراحی را به شرحی که بیان شد داشته‌ایم، یادآور می‌شود: «در شهرهایی مثل اصفهان ساختمان قدیم شهرداری که در دورۀ پهلوی اول ساخته شده، سقف تخت دارد. کرمان اما چون از مرکز دور بوده، مقداری با تاخیر این تغییرات در معماری را تجربه کرده و ساختمان‌های با سقف تخت، غالبا از سال‌های دهۀ 1320 به بعد حضور دارند».
گلچین می‌گوید: «تاریخ دقیق ساخت کاخ استانداری را نمی‌دانیم اما همچنان که اشاره شد در عکس‌های هوایی سال 35 هستۀ مرکزی این بنا وجود دارد، ضمن اینکه بر روی سردر هم تاریخ سال 1327خورشیدی ثبت شده است».
وی خاطرنشان می‌کند: «اگر تاریخ ساخت سردر را همزمان با ساخت بنای کاخ استانداری بدانیم باید گفت که قدمت این بنا مربوط به اواخر دهۀ 20 خورشیدی است».
این پژوهشگر ادامه می‌دهد: «حالا اینکه دقیقا چه سالی ساخته شده چندان مهم نیست. نکتۀ حائز اهمیت این است که کاخ استانداری جزو نسل اول ساختمان‌های مدرن در شهر کرمان است مانند ساختمان بانک ملی مرکزی، دبستان سعید که اخیرا از بین رفت، ساختمان دبیرستان کیخسرو شاهرخ و ساختمان شیر و خورشید روبه‌روی سردر زنانۀ مسجد جامع. ساخت این نوع ساختمانها در دهه‌های 30 و 40 به تدریج بیش‌تر می‌شود».
وی با بیان اینکه ساختمان‌های نسل اول مثل کاخ استانداری بسیار حائز اهمیت هستند، اظهار می‌کند: «این ساختمانها با سقف تخت و مصالح مدرن ساخته می‌شوند اما در جزئیات، برخی عناصر و مفاهیم معماری ایرانی را دارند و اگر هم نداشته باشند چون جزو اولین‌ها هستند اهمیت دارند و باید به‌عنوان بخشی از تاریخ مدرن معماری و دوران گذار ثبت و حفاظت شوند».
وی اضافه می‌کند: «این ساختمان از لحاظ سیاسی و تاریخی و فرهنگی هم دارای ارزش‌هایی است».
احداث خیابان و تبعات آن بر باغ
عضو هیات علمی دانشگاه باهنر کرمان سپس می‌گوید: «پس از ساخت هستۀ مرکزی کاخ استانداری، در دهۀ 50 فاز دوم آن ساخته و ساختمان‌های دیگری به آن ساختمانی که در عکس‌های هوایی سال 35 مشاهده کردیم اضافه می‌شود. در آن دوران تعداد زیادی ساختمان‌های مدرن و حتی پست مدرن مثل دانشکده فنی را نیز در شهر کرمان داریم».
وی ادامه داد: «تکمیل خیابان احمدی‌غربی در حوالی سال‌های 1360 خورشیدی این باغ یا کاخ استانداری را به دو نیم تقسیم می‌کند. امروزه از پارک مطهری که به سمت چهارراه احمدی می‌روید، در بین راه، چهارراهی در تقاطع با خیابان میرزا آقاخان وجود دارد که درست در داخل محدودۀ کاخ استانداری و در امتداد خیابان احمدی غربی احداث شده است».
وی اظهار می‌کند: «با احداث این خیابان‌ها، بخشی از این باغ جدا شده و در تعریض‌ها و عقب‌نشینی‌های بعدی کاملا تخریب می‌شود؛ در حالی که در عکس‌های دهۀ 50 این محدوده هنوز یکپارچگی خود را داشته است».
گلچین اضافه می‌کند: «احتمالا دیوارهای هلال‌‌شکلی که دورتادور کاخ استانداری واقع شده مربوط به زمان احداث همین خیابان است که جایگزین حصار قبلی باغ شده است».
ارزشهای سردر
وی با یادآوری مجدد اینکه احتمالا تاریخ ساخت سردر ساختمان همزمان با احداث اقامتگاه وسط باغ است که حالت کوشک‌مانند دارد، اظهار می‌کند: «هرچه که باشد سبکی متفاوت را نسبت به ساختمان کوشک در آن شاهدیم. ساخت آن در دورۀ پهلوی دوم بوده ولی در امتداد سردرهای پهلوی اول است».
وی با بیان اینکه در این سردر ردپایی از دوران گذار به معماری مدرن را در کرمان می‌بینیم، ادامه می‌دهد: «شاید آرشیتکت ساختمان مرکزی از تهران آمده و پلان و طراحی آن را انجام داده است ولی به نظر می‌رسد سردر را معماری بومی ساخته است».
وی می‌افزاید: «بنابراین، ساختمان اصلی کاخ استانداری از اولین‌های سبک معماری مدرن با سقف تخت و سردر از آخرین‌های سبک پیشین معماری است. خودِ این دو تفاوت و همنشینی، بسیار ارزشمند است».
وی تاکید می‌کند: «عمارت اصلی، عمارت فاز دوم و سردر کاخ استانداری چه به صورت مجموعه و چه جداگانه باید ثبت و حفاظت شوند چرا که واجد ارزشهای معماری و تاریخی و فرهنگی فراوانی هستند».
گلچین می‌گوید: «یزد ساختمان‌های قدیم استانداری و شهرداری و ساختمان ثبت اسناد خود را ثبت ملی کرده، ساختمان‌های شهرداری و استانداری قزوین هم ثبت شده، اغلب ساختمان‌های دورۀ پهلوی در شیراز ثبت شده‌اند، اصفهان هم شهرداری و استانداری قدیم و بانک ملی مرکزی و بانک تجارت همه را ثبت کرده است اما ببینید ما با این میراث معماری معاصر خود چه می‌کنیم!».
اعتراض به سوله‌سازی در حریم کاخ
وی سردر این ساختمان را «بسیار رندانه، خوش‌قواره و زیبا» توصیف کرده و می‌گوید: «این سردر حتی نسبت به سردرهای قدیمی‌تر از خود مثل پرورشگاه صنعتی و کارخانۀ خورشید خلاصگی و ایجاز بیش‌تری دارد. انگار معمار آن یک مرحله آن را ساده‌تر کرده در عین حال، سعی کرده در امتداد همان سبک و سیاق هم باشد. این، نشان‌دهندۀ شعور و درک معمار یا معماران سازنده است که بلد بودند به گونه‌ای عمل کنند تا آنچه ساخته می‌شود هم اثری از خودشان با امضای خودشان و هم در تداوم معماری گذشته باشد».
وی ادامه می‌دهد: «نمی‌دانم چه کسی و چرا رنگ آبی بر این سردر زده است. با وجود این کج‌سلیقگی، هنوز سردر خوش‌اندامی و خوش‌قوارگی خود را حفظ کرده است».
گلچین می‌افزاید: «در کنار ساختمان کاخ استانداری سوله‌ای در حال ساخت است. در هیچ شهری حتی کلانشهرهای بزرگ این حجم سوله‌سازی که در کرمان داریم را شاهد نیستیم. نمی‌دانم چه سیاستی پشت این اشتباهات است. جای چنین ساختارهایی در حاشیۀ شهرها و مراکز صنعتی است و برای انبار یا کارخانه احداث می‌شود اما در کرمان، در حریم یک بنای میراثی و حتی در مواردی چسبیده به آن هم سوله می‌سازند!».
وی می‌گوید: «کار ندارم مالک و سرمایه‌گذار این سوله کیست اما به شما قول می‌دهم در بین کسانی که مجوز ساخت آن را داده‌اند و طراحی‌اش کرده‌اند و مستقیم و غیرمستقیم در هوا کردن این ابتذال و نمونه‌های مشابه آن دست دارند، چه‌بسا معمار، شهرساز یا دکترا هم باشد! و این یک واقعیت است که کرمان همواره از این جریان لطماتی جدی دیده است».
***
شهر کرمان سال‌هاست اتفاق معمارانۀ ویژه‌ای به خود ندیده و آنچه بیش‌تر رواج داشته تخریب مستقیم یا غیرمستقیم معماری‌های گذشته است که در یک هم‌دستی نامبارک با مقامات و شهروندان و متخصصان رخداد داده و تکرار می‌شود. کاخ استانداری تنها یکی از این بناهاست که اگرچه با احداث خیابان‌های جدید بخشی از آن از دست رفته است اما همچنان می‌تواند به‌عنوان یک اثر ارزشمند حفظ شود. این بنا در حال حاضر کاربری اداری دارد.
به جز این، استانداری کرمان ساختمان واجد ارزش دیگری هم در اختیار دارد که اکنون سازمان اداری فرمانداری کرمان در آن مستقر است. دکتر گلچین پیش از این ضمن انتقاد از دخل‌وتصرف‌های نادرست در معماری این بنا، خواستار ثبت‌ملی آن شده است. استانداری اما در این‌باره اقدامی انجام نداده یا اگر داده هنوز به نتیجه نرسیده است. گفتنی است ساختمان پیشین فرمانداری در نزدیکی میدان ارگ نیز از جمله دیگر بناهای ارزشمند میراثی در کرمان به‌شمار می‌رود که در اختیار دولت است.
نظر خود را بنویسید