فرش کرمان در دوره‌ای تحت تاثیر سلیقۀ آمریکایی بود

گروه جامعه: محمد طاهری، کارشناس و فعال فرش و پتّه در جریان رونمایی از یک مجموعۀ قدیمی نقشه‌های فرش کرمان، خلاصه‌ای از تاریخ فرش کرمان را بیان کرد.

وی گفت: «هنر قالی‌بافی و شال‌بافی گرچه از قبل از دورۀ صفویه در کرمان وجود داشته ولی در زمان صفویه در  کرمان رواج بیشتری پیدا کردند و تقریباً اوج این هنرها هم در همان زمان صفویه بود».

به گزارش استقامت، طاهری سه‌شنبۀ هفته پیش در نشست جمعی از فعالان و علاقه‌مندان به تاریخ و هنر فرش کرمان افزود: «پس از سقوط صفویه و با روی کار آمدن زندیه و افشاریه بدلیل هرج و مرج و اوضاع  نابسامان کشور، این هنرها از رونق افتاد. پس از آن، با روی کار آمدن آغامحمدخان قاجار و اوایل پادشاهی قاجار، و فجایعی که بر مردم کرمان بوجود آمد، می‌توان گفت این هنرها تقریباً به طور کامل از دست رفت و خیلی خیلی محدود شد، تا اینکه ابراهیم‌خان ظهیرالدوله حاکم کرمان شد و مقداری اوضاع بهبود پیدا کرد».

وی ادامه داد: «در اواسط دورۀ قاجار، در زمان امیرکبیر شال‌بافی به دلیل تقاضایی که از سوی شاهان و اُمرا، برای پارچه‌های نفیس وجود داشت و همچنین صادراتی که به اروپا و کشورهای دیگر انجام می‌شد، رونق بیشتری گرفت تا حدی که با شال‌های کشمیر رقابت می‌کردند، قالی‌بافی هم انجام می‌شد، اما رونق چندانی نداشت تا اینکه انقلاب صنعتی رخ داد و کم‌کم تقاضا برای شال‌های کرمان کم شد و شال‌بافی از رونق خوبی‌که داشت، افتاد. از طرفی با توجه به شرایط اقتصادی خوبی که با رونق انقلاب صنعتی در اروپا بوجود آمده بود کم‌کم از سوی اروپاییان اشتیاقی نسبت به فرش‌های ایرانی پیدا شد».

طاهری با بیان این‌که در اواخر قاجار، تاجران تبریزی پل ارتباطی بودند که فرش را از تبریز به ترکیه و اروپا صادر می‌کردند، اظهار کرد: «اواخر دوران قاجار  و اوایل دورۀ پهلوی اول شال‌بافی کم‌کم جای خود را به هنر قالی‌بافی داد و در دوران پهلوی دوم به‌طور کامل از رونق افتاد. در آن دوران تاجران تبریزی شروع به سفارش و تولید فرش در منطقه کرمان کردند. افرادی از جمله دیلمقانی، میلانی، شعار، صدقیانی و همچنین سرکنسول‌گری انگلیس که در کرمان بودند وقتی کیفیت بالای فرش‌های کرمان را دیدند به تجارت و سفارش  فرش پرداختند».

وی گفت: «این تاجران اکثرا رابط بین شرکت‌های اروپایی که از ترکیه صادرات فرش انجام می‌دادند بودند یا خود آن‌ها در اروپا و آمریکا فعال بودند».

این کارشناس فرش ادامه داد: «کم‌کم پای شرکت‌هایی از جمله عطیه‌بروس، طاوشانچیان و کمپانی قالی شرق، به کرمان باز شد و اشخاصی مثل برادران عطیه بروس، مصطفی کمال، ژان تیمو یاناکیس و سرماژیف بلغاری، به تولید و تجارت فرش مشغول شدند. تولیدکنندگان و تاجران بومی مثل مرحوم محمد ارجمند کرمانی و استاد علی کرمانی نیز فعالیت می‌کردند. پیش از این افراد، استادانی از جمله استاد ابوالقاسم کرمانی، استاد حسین کرمانی و استاد یوسف کرمانی نیز تولیدات بسیار نفیس و منحصربفردی در کرمان داشتند».

وی افزود: «کم‌کم تجارت فرش کرمان به جهت سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ فرنگی، از دست تاجران تبریز خارج شد و تاجران فرنگی و خارجی جای آن‌ها را گرفتند تا این‌که جنگ جهانی اول شروع شد».

طاهری توضیح داد: «در آن دوران، وضع کشورهای اروپایی خوب نبود، ولی آمریکا شرایط بهتری داشت بنابراین، قالی  بیشتر به آمریکا صادر می‌شد. بعد از جنگ جهانی اول، مجددا صادرات به اروپا رونق گرفت. در این دوران دو نوع سبک قالی، یکی شامل رنگ‌های فراوان که بیش از 15 رنگ با نقشه‌های نسبتا شلوغ و پُر کار را در برمی‌گرفت و باب اروپا بود و دیگری نقشه‌های سبک و خلوت که تعداد رنگ‌های آن کم‌تر و با رنگ‌آمیزی روشن، جهت بازار آمریکا، رواج پیدا کرد».

وی گفت: «جنگ جهانی دوم که شروع شد بازار اروپا از دست رفت و بازار صادرات  فرش کرمان بیشتر به دست و سلیقه آمریکایی‌ها افتاد؛ در این دوره، بیش‌تر فرش‌ها با نقش‌های ساده بافته می‌شد و قالی با نقش‌های سنگین کمتر تولید می‌شد».

وی با بیان این‌که شرکت عطیه‌بروس و شرکت تیمو، نقشه‌های عالی داشتند و صادرات را انجام می‌دادند، اظهار کرد: «تعدادی تاجر ارمنی و کلیمی هم در کرمان فعالیت می‌کردند. مرحوم محمد ارجمند کرمانی از دیگر فعالان فرش در آن دوران بود که واسطۀ فروش در آمریکا داشتند و فرش را مستقیم به آنجا می‌فرستادند».

طاهری توضیح داد: «در اواخر قاجار، شرکت مصطفی کمال نیز در کرمان فعال بود. اداره مصطفی کمال (در کرمان قدیم، به محل شرکت‌های قالی، اداره می‌گفتند)، ابتدای خیابان زریسف بود که هم‌اکنون محل اداره، شهرک مصطفی کمال شده است. این تجارت‌خانه از اواخر دوران قاجار تا حدود سال 1340 شمسی فعال بود. بعد از فوت ایشان، پسرش کار را ادامه داد. یکی دیگر از شرکت‌هایی که در کرمان به تولید و تجارت فرش مشغول بودند شرکت فرش زیبا با مدیریت ژرژ سرماژیف بلغاری بود که تا اوایل دهۀ پنجاه شمسی در کرمان فعال بود. پس از فوت سرماژیف، حدود سه سال خانم سرماژیف کار را در دست گرفت، دفتر و ادارۀ شرکت فرش زیبا خیابان زریسف، کوچۀ باغ بوتیا بود، سرمایه گذاران و شرکاء این شرکت آقایان سرماژیف، گاسپاریان و حسین هنری بودند».

این کارشناس با بیان این‌که شرکت فرش زیبا در کارگاه و محل رنگرزخانۀ آقای دیلمقانی بود، اظهار کرد: «در ذهن بسیاری از کرمانی‌ها، دیلمقانی همان آقای احمد یزدانپناه است در صورتی‌که دیلمقانی تاجر تبریزی بود و در کرمان به تولید و تجارت فرش مشغول بود و چون در ابتدا احمد یزدانپناه به سفارش دیلمقانی قالی تولید می‌کرده است، به دیلمقانی معروف می‌شود».

وی در ادامه گفت: «هریک از ادارات، نقاشان مخصوص و سبک‌های ویژۀ خود را داشتند. برخی نقاشان هم برای خودشان کار می‌کردند، مثل استاد شیخ رمضان که در  همسایگی ادارۀ آقای مصطفی کمال نقاش‌خانه داشت، یا نقاش‌خانۀ سیدمهدی شبستری که برای خودشان کار می‌کردند».

طاهری افزود: «برخی نقاش‌خانه‌ها داخل ادارات بودند. مرحوم محمد ارجمند دو نقاش‌خانه داشت، که یکی به سبک اروپایی‌ها و دیگری به سبک آمریکایی‌ها، نقشۀ فرش می‌کشیدند».