چهارطاقی دورۀ ساسانی در غبار فراموشی

علیرضا هاشمی‌نژاد

سابقۀ سکونت در منطقه تپه یحیی و مناطق اطراف آن در دشت ارزو در جنوب کرمان، به هزارۀ پنجم پیش از میلاد می‌رسد، اما این منطقه در دورۀ ساسانیان نیز از مناطق پر رونق کرمان بوده است.

در دورۀ ساسانیان، تپه یحیی از مراکز مهم تجاری بوده و با مناطقی مانند سیراف و خلیج فارس مراوداتی داشته است. بقایای سفال‌ها و اشیاء به دست آمده در این منطقه نشانۀ روابط اقتصادی فراوان و فرهنگ ویژه بوده است.

بقایای اشیاء و بناهایی از دورۀ ساسانی گواه این سابقۀ تاریخی و فرهنگی است. از منظر فرهنگی وجود چهار طاقی‌های متعدد در این منطقه که ابتدا توسط «لویی واندربرگ» معرفی شدند، نشانۀ رونق دین زرتشت در این منطقه و حضور فراوان پیروان این دین در دورۀ ساسانی در دشت ارزو در جنوب کرمان است. چهارطاقی‌های علی‌آباد شمشیربر، رحمت‌آباد، سلطان‌آباد، ده‌‌شیخ و برچین در سال 1965 معرفی شدند.

تاکنون در استان کرمان هفت چهارطاقی منتسب به دورۀ ساسانی شناخته شده که سه مورد آن‌ها شامل چهارطاقی‌های نگار در بردسیر، بردجین در بافت میرآباد و امام قلی در ریگان و چهار چهارطاقی در دشت ارزو در روستاهای علی‌آباد شمشیربر، رحمت‌آباد، سلطان‌آباد و ده شیخ قرارگرفته‌اند.

از جملۀ این بناها چهارطاقی رحمت‌آباد است که در فهرست آثار ملی با شماره 30320 ثبت شده است. این بنا در روستای رحمت‌آباد اُرزو قرار دارد.  

رحمت‌آباد از املاک اعظم‌خان از بزرگان طایفۀ پیرمرادلو از ایل افشار، فرزند باران بوده است که بعد از وفات او به طور مساوی بین سه فرزندش اسدالله‌خان نایب، عزیزخان و عبدالله که آن‌ها نیز از بزرگان طایفۀ پیرمرادلو و اعظم‌خانی ایل افشار بودند تقسیم می‌شود.

چهارطاقی رحمت‌آباد در حال حاضر نیز در محدودۀ ملکی فرزندان اسدالله‌خان نایب است. بخش بزرگی از این بنا باقی است و از آثار مهم دورۀ ساسانی در کرمان است. این بنا دارای ابعادی به اندازۀ 8 متر و 9سانتیمتر در 8 متر و 76 سانتیمتر و با ارتفاع 6 متر و 3سانتیمتر است. مصالح بکاررفته در این بنا به دو بخش تقسیم می‌شوند: مصالحی که در زمان احداث بنای اصلی چهار طاقی از آن‌ها استفاده شده که شامل سنگ‌های تیشه خورده در ابعاد 20 در 20و 25 در 25 و ملات ساروج است و مصالحی که در زمان ایجاد الحاقات از آن‌ها استفاده شده، همچون خشت‌های ظریف به ابعاد 4 در 21 در 21 سانتی‌متر و آجر و ملات گل و نیز در بعضی قسمت‌ها آستر کاه‌گل در دیوارهای بیرونی دیده می‌شود.

بنای مذکور در ادوار پس از اسلام دستخوش دخل و تصرفاتی شده‌است. بسته شدن چهار درگاه بنا و ایجاد در ورودی به بنا در ضلع شمال شرقی (تغییرات بیرونی)، و تغییرکاربری فضای داخلی بنا با ایجاد سازه‌ای خشتی در درون آن (تغییرات داخلی). (آزاد، 1396 :215)

متاسفانه این بنا که قریب 17 قرن قدمت دارد در وضعیت مناسبی نیست. این آثار نشانه‌های بخش مهمی از هویت فرهنگی و معماری منطقه است و از طرفی بنایی مذهبی متعلق به دین نیاکان ما است که مورد قبول است و حرمت آن واجب، از این رو ضرورت دارد با دقت و همت بیشتر محافظت شود. هرچند اقدامات میراث فرهنگی در محافظت از بنا قابل تقدیر است، اما کافی نیست و حرمت بنا مورد تعرض و تخریب تدریجی آن و نمونه‌های مشابه دور از انتظار نیست.

لازم به ذکر است که در اطراف چهارطاقی رحمت‌آباد بقایای بناهای مسکونی مشاهده می‌شود. بر اساس اطلاعات افراد محلی در بخشی از بقایای آثاری که در فاصله 500 متری از چهارطاقی که به خانه‌های کافران معروف بوده است، در دهه 70 شمسی ظاهرا به عنوان کشف معادن سنگ! در مدت کوتاهی حفاری‌هایی صورت گرفته و حفاران بعد از مدت کوتاهی به سرعت و شبانه منطقه را ترک کرده‌اند.

منابع:

• آزاد، میترا،(1396)، فرهنگ‌نامه بناهای دینی پیش از اسلام ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
• شاملو، غلامعلی،(1350)، بررسی تمدن‌های درّۀ صوغان(کاوش‌های تپه یحیی)، باستان‌شناسی و هنر ایران، شمارۀ 6، ص 46-38.

• Vanden Berghe, L., (1961). Récentes découvertes de monuments sassanides dans le Fars. Iranica Antiqua 1: 163-200

عکس: علیرضا هاشمی‌نژاد