اسما پورزنگی‌آبادی
تغییرات شهرسازی که طی دهه‌های اخیر در شهر کرمان اتفاق افتاده، سنت عزاداری در محرم را نیز تحت تاثیر قرار داده است. در گذشته، مسیرهایی وجود داشته که دسته‌های عزاداری در هر محله آن را طی می‌کرده و از یک تکیه و به تکیه‌ای دیگر می‌رسیده است. این گذرها اما به شکل گذشته نیست و برخی از بین رفته و برخی دیگر هم متناسب با نیاز امروز شهروندان عزادار نیست.
دکتر مریم فدایی‌قطبی ـ معمار، شهرساز، پژوهشگر و استاد دانشگاه در حال بازطراحی یکی از این مسیرهاست که به عنوان گذر آیینی تعریف می‌شود.
او می‌گوید که همین الان هم گذرهایی آیینی و جابه‌جایی عزاداران را در سطح بافت تاریخی داریم ولی در شان عزاداران و هیات‌های عزاداری نیستند. او تاکید می‌کند که گذرهای آیینی باید امکانات لازم را در اختیار عزاداران قرار دهد.
گفت‌وگو با او را در ادامه می‌خوانید.
*شما طرحی برای احیای یکی از گذرهای آیینی در بافت تاریخی شهر کرمان را دنبال می‌کنید. لطفا دربارۀ گذر آیینی بگویید که چه ویژگی‌هایی دارد و با چه اهدافی ایجاد می‌شود؟
تظاهر اجتماعی شهروندان که نمود عینی آن را در مراسم عزاداری دهۀ اول محرم مشاهده می‌کنیم، تجمعی است که بیش‌تر تمایل به بازگشت به گذشته دارد. مطالعات هم نشان می‌دهد که مردم تمایل دارند این تظاهر را در بازگشت به گذشته تعریف کنند؛ برای همین است بیش‌تر افرادی که در شهرها ساکن هستند، در این دهه به شهرها و روستاهای خودشان برمی‌گردند و در عزاداری این مناطق شرکت می‌کنند. اگر این روند را در کرمان دنبال کنیم به این نتیجه می‌رسیم که شهروندان کرمان هم بیش‌تر تمایل دارند در این ایام به بافت تاریخی برگردند و این انتظاری است که از رفتار اجتماعی مردم کرمان در 10 روز اول محرم داریم. مطالعه‌ای انجام دادیم که نشان داد در این ایام، مردم در مناطق گوناگون شهر پراکنده هستند در حالی که در روزهای عادی، هرکسی در تکیه و مسجد محلۀ خودش حضور دارد و همین تاییدی دیگر بر این است که کرمانی‌ها در مراسم تکایا و مساجد محله‌های قدیمی‌تر شرکت می‌کنند. مطالعه‌ای میدانی هم دربارۀ رفتار مردم و اینکه کجا را برای عزاداری انتخاب می‌کنند انجام دادیم. نتایج آن نشان داد که مردم تمایل دارند عزاداری را در بافت تاریخی برگزار کنند اما در حال حاضر، سطح آمادگی بافت تاریخی کرمان برای پذیرش مردم بیش‌تر آن‌ها را دچار سردرگمی می‌کند. چنانچه قرار باشد پرشورترین حضور مردم در دهۀ محرم را در بافت تاریخی داشته باشیم این محدوده از شهر باید آمادگی نسبی پیدا کند. در محرم، اتفاقی که می‌افتد این است که اجتماعات عزادار بین محلات حرکت می‌کنند و این رسم کل کشور و کرمان است. مسیرهایی که این عزاداران در شهر کرمان جابه‌جا می‌شدند، در تغییرات شهرسازی 50 سال اخیر نادیده گرفته شده؛ مثلا تعریض یا وارد شبکۀ ترافیک شده است. گذر آیینی برای این است که برخی از این مسیرها را مناسب‌سازی کنیم تا ضمن اینکه در این 10 روز استفاده می‌شود، در بقیۀ ایام سال هم نمودی از خاطرۀ این اتفاقات را در خود نگه دارد؛ مشابه اتفاقی که در تکایا رخ می‌دهد که در طول سال به مردم خدمت می‌دهند ولی در محرم خیمه‌پوش و سیاه‌پوش شده و به یک فضای معماری برای عزاداری تبدیل می‌شوند. گذر آیینی هم همین‌طور است که در 10 روز محرم برای این اجتماعات اختصاص پیدا می‌کند و در بقیۀ ایام سال در خدمت مردم هستند اما در ایام محرم مردم می‌توانند به‌راحتی انتخاب کنند که برای شرکت در مراسم عزاداری به کجا مراجعه کنند. گذر آیینی فضایی مناسب برای حضورِ چه عزاداران و چه کسانی که به عنوان تماشاچی مشارکت می‌کنند فراهم می‌کند تا هم نهایت استفاده را از مراسم ببرند و هم دسترسی به امکانات اولیۀ شهری داشته باشند.
*در گذشته گذرهای آیینی در شهر کرمان به چه صورت بوده است؟
شکل‌گیری شهرهای اسلامی مثل شهر کرمان نه براساس رفتار هیات‌های عزاداری بلکه در تعاملی با عزاداری محرم بوده و همیشه عزاداری محرم بر شکل شهرهایی مثل کرمان و یزد تاثیری مستقیم داشته است. در کرمان هر محله تکیه‌ای داشته و گذری که به تکایای دیگر متصل می‌شده است. هر محله یک یا دو تکیه داشته است. در حال حاضر، تقریبا بیش از 20 تکیه در بافت تاریخی داریم. این تکایا گذرهای مشخصی به تکایای دیگر داشته که در ایام محرم به گذرهای آیینی تبدیل می‌شده است. این اتصال تکایا در 50 سال اخیر در جریان روند شهرسازی که داشتیم از بین رفته است.
*در چند سال اخیر شاهد نوع دیگری از اجتماعات عزاداری در شهرها داشتیم که برپایی موکب‌ها هست. این موکب‌ها می‌تواند این سنت عزاداری ما را که به آن اشاره کردید تقویت کند؟
پدیدۀ نوظهور موکب متناسب با نحوۀ عزاداری شیعیان در ایران نیست. نوع عزاداری ما مبتنی بر روضه بوده که در آن، قطره قطره معرفت عاشورایی به شنونده چشانده می‌شده و این سنت که عزاداران در محلی مشخص بنشینند و به روضه‌ای گوش کنند و به عزاداری بپردازند را هم‌اکنون در بافت تاریخی در خانۀ آقای خوشرو داریم که به حرکات سریع و کوتاه در موکب‌ها تبدیل شده است. در واقع، به جای اینکه شنونده ذره ذره با معرفت عاشورا آشنا شود، در موکب‌ها، لمسی سریع و کوتاه‌مدت دارد و این موکب‌ها دارد سنت دیرپایی که در فرهنگ عاشورایی داشتیم را از بین می‌برد.
*حالا معماری و شهرسازی می‌خواهد به حفظ سنت‌های عزاداری ما کمک کند. با توجه به مداخلات نابه‌جایی که در بافت تاریخی شهر کرمان داریم، چقدر امکان احیای گذرهای آیینی وجوددارد؟
همین الان هم گذرهایی آیینی و جابه‌جایی عزاداران را در سطح بافت تاریخی داریم ولی در شان عزادار و هیات‌های عزاداری نیستند. هیات‌ها در کوچه‌هایی که متناسب نیستند مدت‌ها می‌مانند تا بتوانند وارد فضای اصلی عزاداری بشوند. کسانی که برای بازدید می‌آیند هم مشکلات زیادی دارند. بافت تاریخی هیچ امکاناتی از سرویس بهداشتی تا آب آشامیدنی و سایه را به عزاداران نمی‌دهد. باید بتوانیم این گذر را در شان عزاداران بازطراحی کنیم. شاید در گام اول، تکایای شمال شهر کرمان مثل تکیۀ بازارشاه، قبه‌سبز، شاهزاده شاهرخ، خواجه خضر و خانه آقای خوشرو را به هم متصل کنیم ولی می‌توان این گذرها را به تکیه‌های دیگری از جمله همت و محله‌شهر و ... گسترش دهیم. در گذشته همۀ این مسیرها در شمال کرمان به هم متصل بودند و به بازار بزرگ می‌ریختند و در جنوب شهر هم به یکدیگر متصل شده و به بازار بزرگ می‌ریختند و اوج عزاداری را در بازار تاریخی داشتیم.
*در طرحی که شما دنبال می‌کنید، بازار بزرگ هم دیده شده است؟
ما فعلا بر روی خانۀ سید خوشرو متمرکز هستیم و در این طرح هم، هیچ دخالتی در رفتار و امور اصلی هیات‌ها نداریم بلکه در مرحلۀ اول، به دنبال آن هستیم تا امکانات اولیۀ رفاهی به هیات‌ها و عزاداران و کسانی که به تماشا می‌آیند تامین شود.
نظر خود را بنویسید