اسما پورزنگی‌آبادی
فاطمه خانم و حسن آقا یک زوج هنرمند اهل کوهبنان هستند. حسن آقا با پوست گوسفند مَشک می‌دوزد و مشتریانی از اصفهان و شیراز و تهران دارد و می‌گوید مشک‌هایی که درست کرده تا دُبی هم رفته است.
حسن توکلی 80 ساله و بازنشستۀ شرکت زغالسنگ است و 10 سال می‌شود که دارد مشک‌دوزی می‌کند. او عشایر است و این هنر را از زمانی که در ایل بوده یاد گرفته. می‌گوید: «از مشک‌ها برای نگهداری آب و یا ماست استفاده می‌شود. ماست مَشکی برای پوکی استخوان خوب است».
او و همسرش در یک عصر خردادماهی، در خانۀ تاریخی آل طه زیر سایۀ درختان کهنسال حیاط نشسته‌اند. نمایشگاه کوچکی از هنرهای دستی کوهبنانی‌ها برای بازدید وزیر میراث‌فرهنگی برپا شده و آن‌ها هم در این نمایشگاه حاضر شده‌اند.
حسن‌آقا دارد مشک می‌دوزد و فاطمه طهماسبی یک چرخ نخ‌ریسی کوچک جلویش گذاشته و مشغول کار است. این چرخ روی جهیزیۀ او بوده است. توکلی می‌گوید که فاطمه همسرش «70 قلم هنر بلد است».
فاطمه خانم انواع عرقیجات را درست می‌کند، انواع بافندگی از بافت با میله و کاموا گرفته تا کاربافی را بلد است و با چربی گوسفند و نخ‌هایی که از پنبه‌های صنعتی می‌گیرد و رنگ پوست بادام کوهی، سُرمه برای چشم نیز درست می‌کند. این زوج هنرمند به کاری که انجام می‌دهند بسیار علاقه دارند.
توکلی اصلا دلش نمی‌خواهد دست از این کار بردارد. می‌گوید: «حالا که بازنشسته شده‌ام، دلم می‌خواهد کار کنم. خوشحال می‌شوم که کسی بگوید مشکی از کوهبنان خریده‌ام اما برای اینکه کارم را ادامه بدهم، نیاز به حمایت دارم».
او روش آماده‌سازی مشک را توضیح می‌دهد که خیلی هم زمان‌بر است. پوست گوسفند را از قصابی می‌خرد، بعد از انجام کارهایی بر روی آن، آمادۀ رنگ‌آمیزی‌اش می‌کند. رنگ‌آمیزی را با پوست انار یا پوست بادام کوهی انجام می‌دهد. می‌گوید که یک کیلو پوست بادام کوهی 80 هزار تومان شده و تامین آن برایش سخت شده است. از مسئولان می‌خواهد که حمایتش کنند. این را چند بار تکرار می‌کند و می‌گوید که نمی‌خواهم مشک‌دوزی را کنار بگذارم. اگر به من وامی بدهند، می‌توانم کارم را ادامه بدهم.
توکلی در گفت‌وگو با فردای‌کرمان جزئیات بیشتری از هنرش را شرح می‌دهد: «پوست گوسفند را از قصابی می‌گیریم. باید پوست بز و کاملا سالم باشد. پوست میش اصلا برای مشک‌دوزی مناسب نیست. پوست را داخل آهک می‌گذارم تا پرز آن گرفته شود. حدود دو روز باید به همین حالت بماند. بعد از این، با آب و کارد، پوست را مجدد تمیز می‌کنم و چربی و هرچیز زائدی که به آن باشد را می‌گیرم. مطمئن که شدم پوست تمیز تمیز است، آن را داخل آب‌نمک می‌گذارم. یک روز باید داخل آب‌نمک باشد تا بوی آن رفع و پوست هم مقداری جمع شود. بعد می‌گذارم پوست خشک شود».
از این به بعد، پوست آمادۀ رنگ‌آمیزی است. «اگر پوست انار باشد، حدود یک هفته، پوست گوسفند را داخل آن می‌گذارم تا رنگ بگیرد. اگر با پوست انار رنگ برداشت که هیچ، اگر نه، از پوست بادام کوهی استفاده می‌کنم».
این هنرمند مشک‌دوز ادامه می‌دهد: «گاهی وقت‌ها پوست بادام کوهی را چوپانان برایم می‌آورند. ظرفی را پر از آب می‌کنم و پوست را داخل آب و پوست بادام کوهی گذاشته و آن را بر روی آتش می‌گذارم تا بجوشد. وقتی که سرد شد به رنگ قرمز پررنگ در می‌آید». به گفتۀ او، از رنگ‌های مصنوعی نمی‌شود برای رنگ‌آمیزی پوست استفاده کرد و آن را خراب می‌کند.
بعد از اینکه پوست آماده شد، اطراف آن را به هم می‌دوزد و کار آماده می‌شود.
توکلی می‌گوید: مشک‌هایی که می‌دوزد طرفداران زیادی دارد اما برای اینکه بتواند همۀ سفارش‌ها را بدوزد، نیاز به حمایت مالی دارد: «از مسئولان خواهش می‌کنم که حمایتم کنند. به من وامی بدهند تا کارم را ادامه بدهم. من بازنشسته هستم، نباید بیکار در خانه بنشینم. هنری دارم و باید از آن استفاده کنم اما دوختن یک مشک از خرید پوست تا نمک و پوست انار و بادام کوهی هزینه دارد».
او در پاسخ به سوالم می‌گوید که کسی از جوان‌ها نیامده این کار را از او یاد بگیرد اما خودش تا آنجا که بتواند این هنر را ادامه می‌دهد.
دربارۀ سابقۀ هنر مشک‌دوزی اطلاعات دقیقی موجود نیست اما در برخی منابع، پیشینۀ آن را به 300 سال قبل نسبت داده‌‌اند. در گذشته که در روستاها برق و یخچال نبوده، این مشک‌ها برای خنک نگه داشتن آب و نگهداری ماست کاربرد داشته است. استفاده از مشک همچنان در برخی مناطق و در بین برخی خانواده‌ها رواج دارد اما نه مثل گذشته. البته نوشیدن دوغ و خوردن ماست مشکی طرفداران بیشمار خود را حفظ کرده است اگر این‌طور نبود، یکی از مشتریان حسن‌آقا سفارش دوخت 10 مشک را به او نمی‌داد. اما آیا او برای دوخت این مشک‌ها و ادامۀ کارش حمایت می‌شود؟
نظر خود را بنویسید