اسما پورزنگی‌آبادی
خندقی که قرار بود زندان بشود، یتیم‌خانه شد. پس از حدود نیم قرن نگهداری و آموزش و تربیت بچه‌های بی‌سرپرست کرمان در این یتیم‌خانه، پرورشگاهی مدرن در کنار آن ساخته شد و ساختمان‌های بنا شده در خندقی که قرار بود زندان بشود، این‌بار به موزه تبدیل شد، موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان، که به گواه بسیاری، از لحاظ ارزش، تنوع و کیفیت آثار آن، پس از موزه تهران و در رتبۀ دوم در کشور قرار دارد.
در این موزه، حدود 400 اثر نقاشی و مجسمه از هنرمندان برجستۀ ایران و جهان به نمایش گذاشته شده است. آثاری که تماشای آن، چشم بیننده را به جهانی دیگر باز می‌کند. از نقاشی‌های سهراب سپهری و بهمن محصص و هوشنگ سیحون و ایران درودی گرفته تا مجسمه‌های استاد سیدعلی‌اکبر صنعتی و هنرمندان خارجی از جمله اگوست رودن فرانسوی، هنری مور انگلیسی، وازارلی فرانسوی و صدها اثر نفیس دیگر.
در کنار همۀ ارزش‌هایی که آثار یادشده دارد، آثار هنرمندان نوگرا و عینیت‌گرای دهه‌های بیست و سی خورشیدی که در این موزه نگهداری می‌شود، گنجینۀ علمی و پژوهشی جامعی را برای علاقه‌مندان فراهم کرده است.
به این فهرست باید 2 هزار اثری که در گنجینۀ موزه نگهداری می‌شود و گهگاهی به گالری‌ها می‌آید و کتابخانۀ موزه را هم افزود.
در همین حال، این موزه تنها به دلیل آثاری که در گالری‌ها و گنجینه‌اش دارد، پربها نیست. قصه‌ای که پشت موزه است، شخصیت حاج‌اکبر صنعتی و ماجراهایی که او در سال 1295 خورشیدی برای راه‌اندازی یتیم‌خانه در این مکان از سر می‌گذراند، خانمان‌دار شدن کودکان بی‌سرپرست و پرورش بزرگانی چون استاد سیدعلی‌اکبر صنعتی در این پرورشگاه و بعد، ایده‌ای که همایون صنعتی (نوۀ حاج‌اکبر) برای مدرن‌سازی پرورشگاه و تبدیل ساختمان قدیمی به موزه دارد و تلاش کسانی که در همۀ این 103 سال پرورشگاه و موزه را زنده و از بلایای ارضی و سماوی در امان نگاه داشته‌اند نیز به اندازۀ کافی برای کرمانی‌ها مایۀ مباهات است. نقل است که همایون صنعتی که علاقۀ بسیار به هنر داشته، معتقد بوده که بعد از حملۀ آقامحمدخان، سواد بصری و سلیقۀ بینایی کرمانی‌ها به هم ریخته و باید با ابزار هنر، این سواد را تقویت کرد. در نتیجۀ چنین دیدگاهی، به کمک استاد صنعتیِ مجسمه‌ساز این موزه را راه‌اندازی و در سال 55 افتتاح می‌کنند.
اگرچه طی سالیان متمادی، با اهدا و خرید آثار هنری ارزشمند، بر غنای موزه افزوده شده است اما این موزه، با شرایطی که دارد، دیگر نمی‌تواند چندان عنوان «هنرهای معاصر» را تداعی کند. میثم ثمررخی مدیر موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان در این‌باره به «فردای‌کرمان» می‌گوید: «فضای فعلی دیگر جوابگوی موزه هنرهای معاصر کرمان نیست چون امروز فضای هنری تغییر کرده است. به‌عنوان کسی که سال‌ها در این حوزه کار می‌کنم، معلم هنر هستم و تحصیلاتم در این حوزه بوده و بیش از 200 نمایشگاه در موزه برگزار کردم، قاطعانه می‌گویم که فضای هنری دنیا مسیر متفاوتی پیدا کرده و شاید ایده و پرداختن به مسائل گوناگون که هنرمند باید آن را به‌عنوان یک رسالت مطرح کند حرف اول را می‌زند. شاید در سال‌های آینده، نمایشگاه‌های عکس و نقاشی و خوشنویسی به شکلی که امروز برگزار می‌کنیم دیگر طرفداری نداشته باشد و اگر ترکیب گونه‌های هنری را با هم نداشته باشیم، شاید یک نمایشگاه برای مخاطب چندان جذاب نباشد. اگر حوزۀ هنر معاصر، ویدئو آرت، هنر محیطی و هنر چیدمان را به مجموعۀ کارهایمان نیافزاییم عنوان معاصر بودن از موزه برداشته می‌شود».
هنر معاصر به لحاظ گویش، شیوۀ بیان، کانسپت‌های گوناگون تغییر کرده و در آن، توجه به ایده و مفهوم و ژرف‌گرایی و معناگرایی پررنگ شده است.
ثمررخی با اشاره به این مطلب اظهار می‌کند: «بنابراین وقتی موزه هنرهای معاصر را داریم باید امکانات ارائۀ آثار معاصر را هم داشته باشیم».
وی با تاکید بر اینکه «یکی از بزرگ‌ترین اتفاقاتی که نیاز داریم در موزه رخ بدهد فضایی برای ارائۀ پرفورمنس‌های تصویری و نمایشی است» توضیح می‌دهد: «وقتی موضوع نمایش مطرح است نگاه همه به سمت نمایش‌های کلاسیک است. اما امروز در حوزۀ نمایش و سینما تحولاتی رخ داده و ما باید به این سمت حرکت کنیم. یک پروژۀ پرفورمنس ممکن است به پرفورمر و ساخت موسیقی و ویدئو آرت و حتی نمایش تک اثر نقاشی نیاز داشته باشد. فضای موزه باید به این سمت برود».
وی تاکید می‌کند: «چه بخواهیم و چه نخواهیم باید یک موزه معاصر درست و حسابی از لحاظ امکانات و ساختمان پیش‌بینی کنیم».
ثمررخی در پاسخ به این پرسش که آیا در استان برنامه‌ای در این خصوص وجود دارد؟ می‌گوید: «صحبت‌هایی شده اما نه به صورت جدی. به نظرم هنوز در استان، این نیاز، احساس نشده است».
گفتنی است، موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان در خیابان شریعتی نرسیده به چهارراه باغ‌ملی در بنایی با معماری پهلوی راه‌اندازی شده است. سردر بلند و زیبای ورودی موزه که در سال 1327 خورشیدی به بنا اضافه شده، با کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و سیاه‌رنگ تزئین شده است. در ورودی موزه، بخش اداری و فروشگاه واقع شده است. موزه دو ساختمان اصلی دارد که در بنای مرکزی آن، حدود 400 اثر در 10 گالری به نمایش گذاشته شده است. نخستین آثار این موزه را همایون صنعتی اهدا کرد، استاد سیدعلی‌اکبر صنعتی نیز گنجینه‌ای از مجسمه‌ها و نقاشی‌های خود را به موزه بخشید، در ادامه، شهین سرلتی همسر همایون صنعتی مجموعه‌ای از آثار خارجی از جمله کارهای کاندینسکی و وازارلی و مجسمه‌های رودن و هنری مور را به موزه اهدا کرد، بخش دیگری از آثار موزه را استاد علی خالقی ـ از شاگردان زنده‌یاد صنعتی به موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان اهدا کرد. تعدادی از آثار هم در جریان برگزاری نمایشگاه‌های تونی‌کرگ و اوکر در سال‌های میانی دهۀ نود به موزه اهدا شد.
ثمررخی می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین اتفاقات، اهدای 120 اثر از هنرمندان دهه‌های 20 و 30 خورشیدی بود که از سوی وزارت ارشاد به موزه اهدا شد و کمک کرد که تکه‌های پازل گم‌شده در مجموعه آثار هنرمندان کشورمان در این دوران تکمیل شود».
موزه صنعتی مهجور نیست
با وجود ارزش‌های بسیاری که این موزه دارد و تلاش‌هایی که برای نگهداری و ارائۀ آثار آن می‌شود، برخی بر این باورند که موزه صنعتی کرمان در استان و کشور مهجور مانده است. ثمررخی اما این را نمی‌پذیرد: «مخاطب این موزه، مخاطب باغ شازده نیست. هرکس از گردشگران و مسافران نوروزی به کرمان سفر می‌کند بازدید از باغ شازده را در برنامه دارد اما موزه‌های تخصصی مخاطب خاص خود را دارد. ما بازدیدکننده داشتیم که دو روز متوالی، از صبح تا عصر، موزه را دید. مخاطب تخصصی موزه را می‌شناسد، با شناخت می‌آید و گاهی حتی افرادی از ما می‌پرسند که شنیدیم فلان اثر از فلان هنرمند را می‌توانیم در این موزه ببینیم. آیا این اثر هست یا نه؟ بنابراین، به نظر می‌رسد در بین مخاطبان تخصصی، موزه شناخته‌شده است».
وی در عین‌حال اظهار می‌کند: «ما اعتقاد داریم اگر معرفی موزه رویداد محور باشد خیلی تاثیر بیش‌تری دارد. رویدادهایی مثل پروژۀ دو باغ که به صورت مشترک توسط انجمن مجسمه‌سازان ایران و موزه هنرهای معاصر کرمان برگزار شد، فرصتی فراهم کرد که تمام هنرمندان درجه یک ایران که در حوزۀ هنر معاصر کار می‌کردند در جریان این پروژه با موزه آشنا شوند».
وی می‌افزاید: «البته اینکه بخواهیم از طریق کاتالوگ و بروشور و حتی تبلیغ در سطح شهر برای مردم کرمان موزه را معرفی کنیم را رد نمی‌کنیم اما تاثیری که مثلا نمایشگاه تونی کرگ در معرفی موزه به فضاهای بین‌المللی و کشوری داشت، هیچ نمایشگاه و بیلبوردی در سطح شهر نداشت».
رویدادهایی مثل تونی کرگ ادامه دارد
اما رویدادهایی مثل نمایشگاه تونی کرگ عقیم ماند؛ ثمررخی در پاسخ به این نقد می‌گوید: «نه، ادامه داشت. دو سال بعد از آن، نمایشگاه «گونتر اوکر» را داشتیم تا اینکه شیوع کرونا آغاز و بسیاری از موزه‌های دنیا و کشور تعطیل شد. البته در دوران کرونا، کتاب موزه که اثری نفیس است چاپ و در کشور پخش شد».
مدیر موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان می‌افزاید: «برنامه‌هایی برای امسال هم در نظر گرفته شده است اما هنوز در حد طرح‌هایی است که مشاوران موزه باید آن را تایید و امکان‌سنجی کنند. از جمله این برنامه‌ها، برگزاری نمایشگاه خارجی در حوزۀ معماری است که امسال حتما آن را خواهیم داشت. همچنین، با توجه به رفع خطر کرونا، رویدادهای سال‌های گذشته را ادامه می‌دهیم و در این زمینه، همکاری‌هایی هم با شهرداری کرمان داریم که امیدواریم به نتیجه برسد».
نمایشگاه گروهی بهتر جواب می‌دهد
یکی از رویدادهایی که در گذشته در موزه شاهد آن بودیم، برگزاری نمایشگاه‌های انفرادی بود. چرا دیگر از این نوع نمایشگاه‌ها نداریم؟ ثمررخی در این‌باره توضیح می‌دهد: «پروژه‌های جنبی و نمایشگاهی از موضوعاتی است که در گذشته، به شدت برای ما چالش‌هایی داشت. در گذشته، نمایشگاه‌هایی که برگزار می‌شد معمولا انفرادی بود در حالی که وظیفۀ موزه شناخت نیست. وظیفۀ موزه، معرفی و تقویت و دانش و ایجاد انگیزه و کمک به تولید هنری استان است. با این نگاه و رویکرد، نمایشگاه انفرادی دو آسیب به فضای هنری می‌زد. یکی اینکه تمام هنرمندان درجه یک که در کرمان فعالیت می‌کردند انتظار داشتند آثارشان در موزه به نمایش گذاشته شود. این اما باعث می‌شد کیفیت آثار به نمایش گذاشته‌شده در نگارخانه‌های سطح شهر کاهش پیدا کند. مسئلۀ بعدی این بود که پیدا کردن هنرمندانی که سطح آثارشان در حدی باشد که در کنار آثار هنرمندان بزرگ ایران و جهان به نمایش گذاشته شود خیلی کم بود. مخاطبی هم که باید از فضای موزه شهری به عنوان فضای نمایشگاهی استفاده کند زیاد بود و افراد زیادی می‌توانستند با یک یا دو اثر نمایشگاه برگزار کنند. برای رفع این مشکلات، تمرکز ما بر روی نمایشگاه‌های گروهی و رویدادهایی رفت که خود موزه تعریف می‌کرد. نمایشگاه‌های گروهی مخاطب ما را افزایش داد. به عنوان مثال، نمایشگاه استانی «به تماشای بهار» 14 سال است که پشت سر هم برگزار شده و الان به حدی از بلوغ رسیده است. یکی از بهترین نمایشگاه‌های به تماشای بهار مربوط به سال 1402 بود. بیش از 400 اثر به دبیرخانه این نمایشگاه ارسال شد و 170 اثر اجازۀ ورود پیدا کردند. می‌خواهیم پتانسیل تجسمی استان را در کنار آثار بزرگان هنر ایران برای مخاطب نوروزی که وارد موزه می‌شود به نمایش بگذاریم و این مخاطب بداند بعد از چهار دهه موزه، ثمرۀ آن برای حوزۀ تجسمی کرمان چه بوده است. جالب بود در نمایشگاه امسال 70 درصد شرکت‌کنندگان، بانوان کرمانی بودند و این، نقطۀ عطفی برای ما بود که در حوزۀ هنرهای تجسمی چه‌قدر بانوی هنرمند تراز اول تربیت شده است».
***
شایان ذکر است، از دیگر ویژگی‌های موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان می‌توان به موقعیت آن اشاره کرد که در حاشیۀ یکی از پر ترددترین پیاده‌روهای شهر واقع شده و کسی از رهگذران نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد. اگرچه در معابر نزدیک به موزه، تابلوی راهنما که افراد را به سمت این بنا هدایت کند وجود ندارد، سردر باشکوه آن در میان انبوهی از آشفتگی‌ها، جلب توجه می‌کند.
اما آیا این موزه، پس از حدود نیم قرن، توانسته به تقویت سواد بصری کرمانی‌ها ـ آن‌طور که همایون صنعتی آرزویش را داشت ـ کمک کند؟ این موزه از زیرمجموعه‌های وزارت ارشاد است، آیا همسنگ با ارزش و اهمیتی که دارد، از سوی نهادهای دیگر از جمله استانداری و شهرداری و میراث‌فرهنگی به این موزه بها داده می‌شود؟ هشداری که ثمررخی دربارۀ کمبود فضا و از دست رفتن عنوان معاصر این موزه می‌دهد، درختان نیمه‌جان کاج محوطۀ موزه و وضعیت نامناسب فضای سبز آن و سایر کمبودهایی که وجود دارد، می‌تواند به پاسخ دادن به این پرسش کمک کند.
نظر خود را بنویسید