اسما پورزنگی‌آبادی
دو شی‌ء میراثی ارزشمند که هریک قصه‌های تاریخی شگفت‌انگیز و قابل‌تاملی به همراه دارد، به‌زودی در موزه سیم و زر کرمان رونمایی می‌شود. هر دو، کاسه‌هایی هستند که از دوران قاجار باقی مانده است.
یکی، کاسۀ ابراهیم‌خانی گل‌ومرغیِ طلاکوب که روی آن تاریخ 1287 هجری‌قمری حک شده و دیگری، کاسۀ حاج‌آقاعلی ـ تاجر معروف دوران قاجار که تاریخ 1297 هجری‌قمری دارد.
ظرافت طرح و لطافت و زیبایی نقوش این دو ظرف، به خصوص کاسۀ ابراهیم‌خانی که گفته می‌شود در همین کرمان و توسط استادکاران کرمانی ساخته شده، تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد.
کاسۀ ابراهیم‌خانی بسیار ظرافت دارد. نقوش آن هم، آن‌طور که چند کارشناس تایید کرده‌اند، همان گل‌ومرغ‌های نقوش قالی کرمان است.
شواهد، دربارۀ کاسۀ حاج‌آقاعلی هم نشان می‌دهد که این ظرف، به سفارش این بازرگان، احتمالا در کشور چین ساخته شده است. نقل است حاج‌آقاعلی این کاسه‌ها را به اعیان و اشراف و درباریان هدیه می‌داده و یا در مراسم‌های خاص از این نوع ظرف‌ها استفاده می‌شده است.
زیر این کاسه‌ها، بشقابی نیز وجود داشته است. کاسۀ ابراهیم‌خانی بشقاب ندارد، اما کاسۀ حاج‌آقاعلی دارد. این ظرف‌ها توسط دو خانوادۀ فرهنگ‌دوست کرمانی نگهداری می‌شود و برای نمایش عموم، فعلا در اختیار میراث‌فرهنگی و موزه سیم و زر قرار گرفته، که به‌زودی در جریان سفر معاون وزیر میراث‌فرهنگی به استان رونمایی می‌شود.
اشاره شد که در کاسۀ حاج‌آقا علی به خواص آن دوره هدایای گرانبها تقدیم می‌شده اما کاسۀ ابراهیم‌خانی به چه منظور استفاده می‌شده است؟ توسط خود ابراهیم‌خان ظهیرالدوله حاکم کرمان؟ پاسخ خیر است. این کاسه، یادآور مرحمتی است که این حاکم قاجاری به مردم ستمدیده از حملۀ آقامحمدخان داشته است.
حسین ودیعتی، مدیر و موسس حمام ـ موزه سیم و زر کرمان نقل می‌کند که وقتی ابراهیم‌خان به عنوان حاکم به کرمان آمد، این شهر بر اثر حملۀ ظالمانۀ آقامحمدخان دچار خرابی‌های زیادی شده بود. متون تاریخی یادآور می‌شوند که ابراهیم‌خان تصمیم به جبران آنچه عمویش به بار آورده بود می‌گیرد و در این خصوص، پروژه‌هایی را هم اجرا می‌کند که ساخت قیصریه ابراهیم‌خان در گوشه‌ای از مجموعۀ بازار تاریخی کرمان یکی از آن‌ها است. اقدام دیگری که او انجام می‌دهد پیوستن به سنت توزیع نذری کرمانی‌ها در دهۀ اول عاشوراست. او باخبر می‌شود که در این دهه، کرمانی‌ها شوربایی را پخته و بین همسایگان خود توزیع می‌کنند. ابراهیم‌خان برای اینکه شوربای نذری حاکم خاص و متفاوت باشد، شله‌زرد را انتخاب می‌کند و نذری خود را هم درون کاسه‌هایی می‌ریزد که یک نمونه از آن اکنون در حمام ـ موزه سیم و زر به نمایش گذاشته شده است. البته، ودیعتی می‌گوید که این کاسه‌ها را برای خواص شهر می‌فرستاده و برای افراد طبقات دیگر، کاسه‌هایی از جنس دیگر ـ احتمالا مس ـ می‌فرستاده و ظرف نذری را هم پس نمی‌گرفته و «آش با جاش» تقدیم می‌شده است.
ودیعتی در گفت‌وگو با فردای‌کرمان، توضیح می‌دهد: «با توجه به اینکه شواهدی از بقایای یک کورۀ ساخت ظروف سفالی در روستای لنگر در ماهان وجود دارد، این احتمال داده شده که ابراهیم‌خان برای ساخت این کاسه‌ها، دستور داده که این کوره ساخته و استادکاران کرمانی به تولید این ظرف بپردازند.»
نتایجی از بررسی‌های اولیه
در این زمینه علی جمیل‌کرمانی ـ پژوهشگر و نویسنده چندین کتاب تاریخی دربارة کرمان هم می‌گوید مقداری از خاک این کاسه را آزمایش کرده‌اند، مشخص شده که خاک کرمان است، اما اینکه از خود لنگر تهیه می‌شد یا جایی دیگر؟ هنوز معلوم نشده است.
وی می‌افزاید: بر روی کاسۀ ابراهیم‌خانی، همچون سایر آثاری که از دوران حکومت وی بر کرمان باقی مانده، آیۀ «سلام علی ابراهیم» حک شده است. ارتفاع این ظرف 8.6 سانتی‌متر و قطر آن 8.5 سانتی‌متر است.
کاسۀ چینی حاج‌آقا علی در کرمان ساخته نشده اما از جمله ظروف چینی است که به گفتۀ ایشان «در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، سفارش آن معمول شده بود و در موزه‌ها و کلکسیون‌های شخصی کشور بسیار یافت می‌شود. این کاسه‌ها در ابعاد مختلف بوده و کاربری آن بیش‌تر در مراسم‌های خاص مذهبی و دولتی بود».
وی می‌افزاید: «نقاشی‌های روی کاسه و سینی زیرین آن مشابه هستند و از هنر نگارگری چینی بهره برده‌اند».
روی کف این کاسۀ بزرگ نوشته شده است: «فرمایش جناب مستطاب فخر الحجاج حاج آقا علی صاحب تاجر کرمانی ... سنه 1297».
جمیل کرمانی به نقل از زنده‌یاد باستانی‌پاریزی می‌گوید: «حاج‌آقا على ملّاك عمدۀ رفسنجان بود و در تجارت نیز با ممالك شرقي مثل هند و همچنین چین ارتباط داشت و هنوز بشقاب‌ها و کاسه‌های چینی که در داخل آن فرمایش ۱۱۰ (علي) نوشته است، وجود دارد».
وی یادآور می‌شود: «حاج‌آقا علی زعیم‌الله که ناصرالدین‌شاه به وی لقب امین‌التجار داده بود، از تاجران معروف کرمان و رفسنجان بوده و جدّ خاندان امینیان است».
با رمزگشایی بیش‌تر این دو ظرف، می‌توان به یافته‌های دیگری از گذشتۀ این سرزمین و تاریخ فرهنگ کرمان رسید. تاریخی که بزرگ‌ترین داشتۀ نسل امروز است.
یک درخواست از وزارت‌خانه
آن‌طور که برنامه‌ریزی شده، روز پنجشنبه چهارم خردادماه با حضور قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور در محل حمام ـ موزه سیم و زر کرمان این کاسه‌ها رونمایی می‌شود.
ودیعتی که طی سال‌های اخیر، با هزینۀ شخصی خود، حمام ابراهیم‌خان را زندگی دوباره بخشیده و آن را به یک موزه غنی برای نمایش دست‌ساخته‌های طلا و نقره استادکاران کرمانی تبدیل کرده است، می‌گوید که هرآنچه تاکنون انجام داده‌ام بی‌هیچ چشم‌داشتی و تنها از سر میل و علاقۀ خودم به تاریخ و فرهنگ کرمان بوده است، اما اکنون خواهشی از مسئولان میراث‌فرهنگی دارم و آن اینکه آداب و رسومی که اکنون شواهد آن در دسترس ماست را، به‌عنوان میراث ناملموس کرمان ثبت ملی کنند، تا بیش از این در غبار ایام گم نشوند.
نظر خود را بنویسید