محمد لطیف‌کار
علیرضا هاشمی‌نژاد استاد و پژوهشگر حوزه خوشنویسی، فرهنگ و نسخه شناسی است. علاوه بر تدریس در دانشگاه شهید باهنر، او در سه دهه‌ی اخیر، ده‌ها کتاب و مقالة پژوهشی منتشر کرده و در سطح ملی چهره‌ی شناخته شده‌ای است.
از جمله پژوهش‌های سال‌های اخیر هاشمی‌نژاد، کار مطالعاتی روی قرآن‌های مجموعة شاه نعمت‌الله ولی ماهان است، که در همین زمینه سه سال پیش شاهد انتشار کتاب «گنجینه‌ی مصاحف ماهان» به همت ایشان و گروه پژوهشی بودیم .
پژوهش مذکور تمام یک کار نبود، بلکه شروع فعالیتی بود که اکنون به یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های ایشان در مورد مجموعه قرآن‌های ماهان تبدیل شده است. نگرانی از کوتاهی در معرفی این آثار ارزشمند فرهنگی و هنری و کیفیت نامناسب نگهداری این آثار، باعث شده است تا او برای بهبود وضعیت این مجموعه تلاش کند و به همین منظور متولیان فرهنگ استان را مورد خطاب قرار دهد، که در این مورد مسئولان و اهل فرهنگ دچار غفلت نشوند و اجازه ندهند یک مجموعة مهم فرهنگی استان به راحتی و بر اثر سهل‌انگاری از دست برود.
برای روشن شدن اهمیت این موضوع با او گفت‌وگویی انجام دادم،که متن آن را در ادامه می‌خوانید.
*آقای هاشمی‌نژاد چند سال پیش کتابی منتشر کردید در مورد نسخه‌های قرآن موجود در موزه شاه نعمت‌الله ولی که آن کتاب توجه خیلی‌ها را به اهمیت این موزه و قرآن‌هایی که در این موزه نگهداری می‌شود را، جلب کرد. ارزیابی شما در مورد اهمیت این آثار و کیفیت نگهداری آن‌ها چیست؟
کاری که ما قبلاً انجام دادیم یک فهرست نسبتاً جامعی از همه قرآن‌های نفیس آستانه بود که در قالب کتاب «گنجینه مصاحف ماهان» منتشر شد. این کار شامل معرفی همة نسخه‌های مهم قرآن در قالب فهرستی تفصیلی بود. کتابخانة آستانه ماهان از چند جهت اهمیت دارد، یکی اینکه از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های دایر در ایران است. این کتابخانه از زمان حیات شاه نعمت‌الله دایر بوده است، اما به طور دقیق از سال 834 هجری قمری سند داریم که کتاب به این کتابخانه اهداء شده است. پس یکی از مهمترین وجوه این مجموعه قدمت آن است، به عنوان یکی از کتابخانه‌های قدیمی ایران، در همة این سال‌ها هم دایر بوده و از اواخر قاجار رکود آن شروع می‌شود تا کنون که متاسفانه تعطیل است. در حال حاضر هم حدود دو هزار جلد کتاب از کتاب‌های خطی و چاپی و چاپ سنگی و نسخه‌های قرآنی در کتابخانه موجود است. مجموعة کم‌نظیری از نسخه‌های قرآن و تعدادی نسخة دیگر در این کتابخانه موجود است که نشانگر اهمیت کتابخانه در حال حاضر است. این کتاب‌ها و نسخه‌های خطی باید در شرایط مناسب نگهداری شوند. معتقدم برای فهرست‌نویسی و مرمت و احیای برخی از آن‌ها باید به فوریت اقدام شود. چندین سال است که این موضوع را پیگیر هستیم، اما متولیان اوقاف و متولیان فرهنگی اهمیت لازم را نمی‌دهند. در واقع ارزش این مجموعه را نمی‌‌شناسند. در کجای دنیا یک چنین کتابخانه‌ای را رها می‌کنند؟ این مجموعه جدای از ارزش فرهنگی و هنری حداقل بیش از دو میلیون دلار ارزش مادی دارد، البته بخشی از آن هنوز مورد ارزیابی دقیق قرار نگرفته است.
به نظر شما چه اقداماتی باید انجام بگیرد؟
در مرتبه اول، کتابخانه باید فهرست‌نویسی شود تا از آثار موجود در کتابخانه به شکل دقیق مطلع شویم. کتاب‌ها در دفتری ثبت شدند، ولی فهرست‌نویسی فنی صورت نگرفته و اصلاً از محتوای منابع کتابخانه خبر نداریم.
نکته دوم اینکه در این مجموعه تعدادی نسخة خطی قرآن وجود دارد که قدمت بعضی از آن‌ها به قرن پنجم می‌رسد، چند نسخه از این قرآن‌ها، نسخه‌های شناخته شده در سطح جهانی هستند. در این کتابخانه قرآن قراختایی را داریم که هجده جزء آن در ماهان است و چند جزء آن در انگلیس و در اروپا است. یک نسخه از قرآن‌های الجایتو را داریم. الجایتو، ایلخان مغول که مسلمان شده بود کتابت چندین نسخه قرآن را سفارش می‌دهد. نسخه‌های بسیار نفیس چند جلدی که به ربعات الجایتو معروفند. یک نسخه در موصل تهیه می‌شود، یک نسخه در بغداد و یک نسخه نیز در همدان و ... نسخه‌ای که در موصل تهیه می‌شود، کلاً با طلا نوشته شده که یک جزء آن در ماهان موجود است. از این نسخه تنها یک جلد در ایران است که آن‌هم در ماهان است. این نسخه را در حدی متخصصین می‌شناسند، ولی مردم و اهل فرهنگ نمی‌دانند که یکی از مهمترین نسخه‌های تاریخ کتابت قران در جهان، در ماهان است. این نسخه در تاریخ 710 قمری کتابت شده است و چند نسخة دیگر هم هست که آثار مهمی هستند. سه نسخه در اینجا است که در سطح جهان شناخته شده هستند، ولی هیچ کوشش جدی برای معرفی این‌ها انجام نشده است. آن فهرستی که ما در آوردیم به درستی منتشر نشد. حداقل باید در اختیار نسخه شناسان معروف جهان قرار گیرد تا از طریق پژوهش‌ها اطلاعات نسخه وارد منابع شود. قرآن شناسان در مورد بعضی از این نسخه‌ها هیچ اطلاعی ندارند. گذشته از این ماجرا برخی از این نسخه‌ها در معرض آسیب هستند، یعنی از نظر شرایط نگهداری باید اصطلاحاً عملیات حفاظتی در مورد آن‌ها انجام شود، برای برخی باید عملیات مرمتی انجام بشود و بنابراین یک آسیب شناسی و بررسی جدی لازم است. سال‌ها است که پیگیر هستیم، اما فایده نداشته است. این نسخه‌ها به شکل درست نیز در معرض دید نیستند.
آیا محل نگهداری این گنجینه مناسب است؟
در مورد استحکام محل موزه البته بنده کارشناس معماری نیستم، در هر صورت بخشی که در حال حاضر محل موزه هست یک بنای قاجاری است. از نظر شرایط موزه‌داری اسفناک است. نمی‌دانم تا چه میزان استحکام دارد ولی در هر صورت مصون از آسیب‌های طبیعی نیست. سیلی که در چندی پیش در ماهان آمده تعدادی از این نسخه‌ها را از بین برده و بخشی از آن‌ها را اهالی ماهان نجات دادند. متولیان فرهنگ کرمان متوجه نیستند که در حوزه هنر اسلامی موزه ماهان جایگاه ویژه دارد.
*آقای هاشمی‌نژاد اشاره کردید که این آثار درست فهرست‌نویسی نشدند، بفرمایید این وضعیت چه مشکلاتی به دنبال دارد؟
مهمترین کاری که فهرست‌نویسی کتاب و آثار هنری می‌کند اطلاع‌رسانی و معرفی دقیق است. این کار به محققین اطلاع می‌دهد چه منابعی در این کتابخانه موجود است، البته به شیوة درست اطلاع‌رسانی منابع مکتوب. در وضعیت فعلی کسی از منابعی که آن‌جا هست اطلاع ندارد. ممکن است یک منبعی در ماهان باشد که واقعاً به بسیاری از پژوهشگران کمک کند، ولی هیچکس هیچ اطلاعی ندارد.
- در خصوص پیگیری‌هایی که تا کنون داشته‌اید توضیح می‌دهید؟
این کتابخانه زیر نظر اوقاف است و متولی‌اش هم اوقاف است. من از سال 84 به دنبال این بودم که کتابخانه را معرفی کنم، یک مقاله هم در همان سال نوشتم و بالاخره در سال 98 توانستیم قرآن‌ها را معرفی کنیم. با پیگیری‌های بسیار زیاد این کار انجام شد. از آن زمان هم پیگیر این ماجرا هستم که فهرست‌نویسی و مرمت انجام شود. آقای خاموشی رئیس سازمان اوقاف هم دستور انجام کار را داده‌اند، اما جالب اینجاست که مدیریت اوقاف کرمان همراهی لازم را نمی‌کند، این در حالی است که اوقاف در مورد این نسخه‌ها که وقف آستانه هستند مسئولیت فرهنگی، حقوقی و شرعی دارد، و متولی نباید اجازه دهد مورد وقف آسیب ببیند. علیرضا تفرشی در سال 1244 قمری قرآن قراختایی را مرمت و صحافی می‌کند و کمبودها را نونویسی و سی جزء را کامل کرده و وقف آستانه می‌کند. از آن زمان تا کنون 12 جزء از مهمترین اجزاء این نسخه از مجموعه خارج شده است. نسخه‌های دیگری هم وقف آستانه هستند که متولی در قبال آن‌ها مسئول است. این نسخه‌ها علاوه بر جایگاه هنری و تاریخی و هویت بخشی، قابلیت درآمدزایی دارند. متاسفانه در طول زمان آثار مهمی از مجموعه ماهان خارج شده و وارد موزه‌های دنیا شده است. امروزه هم مجموعه در معرض خطر است.
*با این وصف دقیقا راهکار شما چیست؟
درخواست ما بررسی وضعیت کتابخانه، فهرست‌نویسی کتابخانه، بررسی وضعیت نگهداری و آسیب شناسی نسخه‌های مهم و تهیه طرح حفاظت و مرمت نسخه‌ها است و همچنین معرفی نسخه‌های مهم به سراسر دنیا و اصلاح شرایط نگهداری است که بسیار مهم می‌باشد. این نسخه‌ها از مهمترین سرمایه‌های فرهنگی کرمان برای جذب گردشگر فرهنگی و محققین در سطح جهان است. دوستان متولی اوقاف واقعا نمی‌دانند چه گنجینه‌ای در اختیار آن‌ها است. هرگونه آسیب به این نسخه‌ها خیانت به تاریخ فرهنگ ایران است.
- با توجه به قدمت فرهنگی کرمان، آیا در کرمان چنین کتابخانه یا مرکز مشابهی هم داریم؟
در کرمان که چه عرض کنم، در ایران هم نسخه‌های مشابه گنجینة ماهان کم داریم. در کنار مجموعة آستان قدس، حضرت معصومه و مجموعه فارس، ما مجموعه ماهان را داریم که از نظر قدمت و کیفیت نسخه‌ها و وجود آثار کم‌نظیر و بی‌نظیر از مهمترین مجموعه‌های ایران است.
ارزش این مجموعه درحدی است که مقامات استان باید ورود کنند، اوقاف دغدغة مجموعه را ندارد، و آقای استاندار باید در حفظ این مجموعه کوشا باشد.
من به اطلاع متولیان رسانده‌ام، اما اقدامی نمی‌کنند. معتقدم از دست دادن هر یک از این آثار، از دست رفتن اثری غیر قابل جایگزین است. برخی از آن‌ها نمونة خاص در تاریخ هنر ایران است. در صدد هستیم نسخه شناسان و دلسوزان این حوزه را در سطح ملی و جهانی متوجه وضعیت این نسخه‌ها بکنیم، تا شاید اگر در ماهان امنیت آن‌ها تامین نیست به مراکز مطمئن منتقل شوند. یک جزء از قرآن قراختایی در مجموعه چستر بیتی در دوبلین است که با احترام فراوان از آن نگهداری می‌شود، اما این نسخه‌ها در چه وضعیتی هستند؟
نظر خود را بنویسید