اسما پورزنگی‌آبادی
طرح «حفاظت تاریخی گذر قُبِه سبز ـ بازار عزیز» از سوی شهرداری کرمان بایگانی شده است؛ طرحی که قرار بود قطعه‌ای از یکی از مسیرهای مهم گردشگری در بافت تاریخی شهر کرمان را احیا کند.
این گذر که از کوچۀ شماره 19 خیابان ابوحامد شروع می‌شود، حدود 700 متر طول دارد و هشت اثر تاریخی در آن وجود دارد که پنج اثر آن ثبت ملی شده است.
مطابق آنچه که مشاور طراحی کرده است، این طرح، قرار بود از محله‌های قبه سبز و شاهزاده شاهرخ و از بقایای بازار عزیز (بازار تخریب‌شدۀ شمالی ـ جنوبی) عبور کرده و در ادامه، به بازار حاج‌آقاعلی و بازار اصلی کرمان برسد و به بازار قلعه‌محمود ختم شود.
ماجرای اجرای این طرح به ایده و وعده‌ای گره می‌خورد که علیرضا رزم‌حسینی استاندار وقت کرمان در سال 96 به مردم کرمان داد. اینکه بنای تاریخی قبه سبز تا دو سال دیگر (یعنی تا سال 98) مرمت می‌شود.
از آن زمان، حدود شش سال گذشته، قبه سبز مرمت نشده و طرحی که قرار بود نه فقط بنای قبه‌سبز بلکه گذری که آن را به مرکز بافت تاریخی کرمان وصل می‌کند را احیا کند؛ بایگانی شده و انگار همه چیز به فراموشی سپرده شده است.
شاید هیچ بنایی در کرمان به اندازۀ قبه سبز به‌عنوان یک برند علمی معتبر به‌شمار نیاید. بنایی که گفته می‌شود حدود 750 سال قدمت دارد و زمانی، به‌عنوان یک دانشگاه و مرکز علمی مهم مورد توجه بوده است.
دکتر مریم فداییقطبی معمار، استاد دانشگاه و مشاور طرح حفاظت تاریخی گذر قبه‌سبز ـ بازار عزیز 27 آذرماه در پاسخ به سوال فردای‌کرمان که سرنوشت این طرح چه شد؟ توضیح داد: «طرح تکمیل شد، به تصویب رسید و تحویل کارفرما یعنی شهرداری کرمان و معاونت حمل‌ونقل و امور زیربنایی (معاونت عمرانی سابق) شده ولی تاکنون اقدام اجرایی در خصوص آن انجام نشده است؛ حتی زمینه‌هایی که قرار بود برای تعامل ابتدایی با شهروندان آن محله فراهم شود تا در جریان اجرای طرح همراهی کنند؛ فراهم نشد».
وی با بیان اینکه خارج از مسئولیت مشاور طرح بودن هم به کارفرما دربارۀ اجرای طرح تاکید شد اما باز هم اقدامی صورت نگرفت، افزود: «طرح را چندین بار در شهرداری بافت تاریخی ارائه دادم اما به نظرمی‌رسد در اولویت این دورۀ مدیریت شهری نیست».
فداییقطبی دربارۀ کلیات این طرح گفت: «طرح یک بخشی از طرحی گسترده به عنوان احیای مسیرهای گردشگری کرمان است که مسیر آن از خیابان ابوحامد (دروازۀ سلطانی) شروع می‌شده و تا بازار قلعه‌محمود (دروازۀ ریگ‌آباد) می‌رسید».
وی با اشاره به اینکه طرح در سه فاز طراحی شده است، افزود: «سه میدان در بخش اول و در بخش دوم دو میدانچۀ کوچک در نظر گرفته بودیم. در همۀ این‌ها، اتصال محلات پیرامونی مثل خواجه‌خضر و پایین‌تر از آن، محلۀ باغ لله به پروژه دیده شده است».
فداییقطبی ادامه داد: «پیشنهاد احیای مسیر گردشگری و مسیر عزاداری سنتی تاسوعا و عاشورا در این گذر داده شده که در مرحلۀ اول از میدان خانۀ آقای خوشرو شروع می‌شود و در راستای احیای تکایا از سمت شاهزاده شاهرخ ادامه یافته و بعد به پروژۀ مهم قبه‌سبز می‌رسد».
وی در پاسخ به این پرسش که چرا شهرداری این طرح را بایگانی کرده است؟ گفت: «برنامه‌های این دوره از مدیریت شهری و شهرداری برای بافت تاریخی نامعلوم است. هنوز بعد از 1.5 سال نمی‌دانیم اولویت‌های شهرداری و اقدامات زیرساختی و برنامه‌هایی که دارد چه هستند؟».
وی تصریح کرد: «به نظر می‌رسد برنامۀ مشخصی برای بافت تاریخی وجود ندارد. این وضعیت را چندین بار تلویحا به گوش مدیران رسانده‌ایم اما باز هم تغییری ایجاد نشده است».
به گزارش فردای‌کرمان، در پروژه‌ای که سال 96 وعدۀ آن داده شد، قرار بر این بود که دانشگاه آزاد به مرمت و احیای قبه سبز کمک کند. دانشگاه آزاد اصلا به پروژه وارد نشد، میراث فرهنگی بخشی از تزیینات ایوان قبه سبز را مرمت کرد و کاوش‌هایی در آن منطقه انجام داد و سکوت کرد، شهرداری هم چند ملک را تملک و طرح احیای گذر 700 متری قبه‌سبز ـ بازار عزیز را بایگانی کرد تا یکی از ارزشمندترین بناها و تاریخی‌ترین محلات کرمان زیر غبار اهمال‌کاری خاک شود.
مروری بر پیشینۀ قبه سبز
دکتر رضا ریاحیان، باستان‌شناس دربارۀ پیشینۀ قبه سبز می‌گوید: «یکی از جهانگردانی که از این بنا بازدید کرده و از آن اسم برده، سرپرسی سایکس است که حدود سال 1897 میلادی به کرمان آمده و نوشته که یک قبه به رنگ سبز در محدودۀ شهر وجود دارد و به نظر می‌رسد که از همان زمان، به این نام معروف شده است یعنی چون سیاحان کاشی‌های احتمالا سبز آن را دیده و از آن اسم برده‌اند، کل بنا به این نام معروف شده است. آنچه که در منابع آمده و اکثریت به آن پرداخته‌اند این بنا، ترکیبی از بنای حکومتی، مرکز علمی، مسجد و شفاخانه بوده است».
وی می‌افزاید: «قدمت قبه‌سبز را مربوط به دوران قراختاییان می‌دانند. ایلخانان در ایران، حکومت‌های محلی داشتند که قراختاییان در اوایل قرن هفتم، در کرمان ساکن بودند و این مجموعه را احداث کرده‌اند. البته، این بنا در همان اوایل دوران حکومت ایلخانان شکل نگرفته است بلکه قاعده این بوده که اوایل یک حکومت، ساخت بنایی شکل می‌گرفته و تا پایان آن کامل می‌شده است».
وی ادامه می‌دهد: «در محافل علمی کرمان و حتی عوام، می‌گویند که قبه‌سبز دانشگاه بوده است ولی واقعیت این است که این مجموعه، ترکیبی از مرکز علمی و بنای حکومتی و مقبره و شفاخانه بوده است ولی در دورۀ حکومت ترکان‌خاتون، سال 656 قمری، از آن‌جایی که او به علم و دانش و ترویج آن علاقۀ زیادی داشته، از مناطق مختلف شاعران، هنرمندان و ریاضی‌دانانی به دربارش می‌آمدند و از آن زمان بوده که، از این مجموعه به‌عنوان مرکز علمی یا دانشگاه بیش‌تر یاد می‌شود».
ریاحیان اظهار می‌کند: «از شاخص‌ترین بخش‌هایی که از این بنا باقی مانده، ایوان سردر است که کاشی‌کاری‌های منحصر به‌فرد معرق دارد و بنای گنبدی‌ای که در برخی منابع ارتفاع آن را 16 متر و برخی دیگر 17 متر نوشته‌اند و به احتمال زیاد، پوشش بیرون آن هم، سبز یا فیروزه‌ای بوده که به قبه‌سبز معروف شده است».
وی با بیان اینکه تنها اثری که از این بنا تا اواخر دورۀ قاجار داشتیم، گنبد و الان، همین ایوان اصلی است که مشاهده می‌شود، می‌گوید: «آنچه که در منابع آمده است، در بنای قبه‌سبز و زیر گنبد آن، شاهان قراختایی از جمله ترکان‌خاتون و همسرش، مدفون هستند. از جمله شواهدی که در این زمینه وجود دارد، مربوط به سفر مارکوپولو به کرمان است که 10 سال پس از مرگ ترکان‌خاتون بوده و به این موضوع اشاره کرده است».
وی خاطرنشان می‌کند: «این بنا در آن دوران، از جایگاهی مهم برخوردار بوده است».
نظر خود را بنویسید